Eliza Orzeszkowa – autorka powieści „Nad Niemnem” – była jedną z najbardziej zaangażowanych działaczek polskiego pozytywizmu. W swoich utworach literackich często przedstawiała najważniejsze założenia tego nurtu myślowego i prezentowała pozytywne skutki wprowadzania ich w życie. Za najbardziej znaczące dzieło polskiej literatki uważana jest właśnie powieść o losach Korczyńskich i Bohatyrowiczów.
Problematyka powieści Elizy Orzeszkowej skupia się przede wszystkim na kwestiach społecznych. Przedstawia ona obraz oraz relacje poszczególnych grup społecznych zamieszkujących ówczesną (lata 80. XIX stulecia) Grodzieńszczyznę. Najbardziej negatywnie przedstawiona została arystokracja (Darzeccy, Zygmunt Korczyński, Teofil Różyc). Są to ludzie oderwani od społeczeństwa i żyjący w przekonaniu, iż pochodzenie i częsta obecność na salonach czyni ich lepszymi od reszty. Szczególnie widoczne jest to w postępowaniu państwa Darzeckich, którzy w takim duchu wychowują również swoje dzieci. Sytuacja kraju nie ma dla nich najmniejszego znaczenia, wolą koncentrować się na własnym – jak najwygodniejszym – bycie.
Nieco inaczej wygląda sytuacja ziemiaństwa. Ludzie ci darzą swoje grunty wielkim szacunkiem. Większość z nich rozumie również, iż praca jest konieczna, żeby poprawić swoje życie. Jednak pojawiają się pośród nich także postaci przyjmujące niewłaściwe wzorce, np. Zygmunt Korczyński, który podczas pobytu zagranicą stał się prawdziwym arystokratą, człowiekiem gardzącym wszystkim, co polskie i automatycznie uznającym je za gorsze i niegodne uwagi.
Zupełnie inaczej prezentuje się na tym tle biedna szlachta (zaścianek). Bohatyrowicze są ludźmi silnie zżytymi z ziemią i starającymi się piętnować tradycje będące źródłem ich tożsamości. Polska historia ma dla nich olbrzymie znaczenie i z dumą opowiadają oni legendę o Janie i Cecylii – założycielach ich rodu.
Przedstawione tutaj w sposób skrótowy postawy najważniejszych warstw ówczesnego społeczeństwa kontrastują ze sobą. To właśnie zasada kontrastu jest najważniejszą cechą kompozycyjną powieści Elizy Orzeszkowej. Dzięki jej zastosowaniu udało się jej w sposób bardzo klarowny wyodrębnić postępowanie godne napiętnowania od tego godnego pochwały. Bohaterowie tacy jak Zygmunt Korczyński budzą w czytelnikach poirytowanie, podczas gdy Janek Bohatyrowicz jawi się jako postać pozytywna.
W „Nad Niemnem” bardzo mocno uwidaczniają się także różnice pokoleniowe. Szczególnie wyeksponowane zostały one w zestawieniu dwóch bohaterów – Benedykta i Witolda Korczyńskich. Pierwszy z nich należy do pokolenia powstania styczniowego, w wyniku którego stracił dwóch braci i sam musiał zająć się gospodarstwem. Z czasem Benedykt odchodzi od wyznawanych ideałów i staje się człowiekiem zgorzkniałym, niemającym już nadziei na odzyskanie przez Polskę wolności i niewidzącym sensu w swoim działaniu. Odmienna, pełna energii i wiary jest postawa Witolda. Wiele czasu poświęca on pomagając Bohatyrowiczom w prowadzeniu gospodarstwa (udziela cennych rad dotyczących uprawy ziemi) i jest głęboko przekonany o słuszności pozytywistycznych haseł.
W powieści Elizy Orzeszkowej nie brakuje także przedstawień najważniejszych nurtów myślowych epoki, w której dzieło powstało. Wspomniany wcześniej Witold Korczyński swoją wiedzą pomaga Bohatyrowiczom i czerpie radość z tego, iż dokłada swoją cegiełkę do poprawy sytuacji tych ludzi. Podobną postawę reprezentuje Justyna Orzelska – najpierw pomaga ona rodzinie ukochanego w pracy, zupełnie porzucając wstyd i nie martwiąc się o to, jak będzie odbierana przez przedstawicieli ziemiaństwa. Kobieta ta była wcześniej osobą zamkniętą w sobie, niezaradną. Dzięki pracy udało jej się wyzwolić olbrzymie pokłady energii i odnaleźć sens życia. Stała się kobietą wyemancypowaną, potrafiącą samodzielnie podejmować decyzje dotyczącą swoich dalszych losów. W dodatku miała zamiar poświęcić się szerzeniu oświaty wśród prostego ludu, by dać chłopom szanse na lepszą przyszłość.
„Nad Niemnem” jest także dziełem, w którym znacząca okazuje się kwestia patriotyzmu. Spora część bohaterów wykreowanych przez Orzeszkową darzy ojczyznę miłością i gotowa jest działać dla jej dobra. Niegdyś brali oni udział w powstaniach, lecz teraz, w obliczu nowych prądów myślowych, starają się w inny sposób polepszyć sytuację narodu, często poświęcając swój czas i zdrowie. Jednak i w tym wypadku pojawiają się bohaterowie zaprzeczający takiej postawie, m.in. Zygmunt Korczyński, państwo Darzeccy. Dla nich to, co polskie, nie ma większej wartości. Zupełnie nie dostrzegają konieczności działania dla dobra nieistniejącego państwa i narodu – wolą koncentrować się na swoich interesach.
W powieści Elizy Orzeszkowej jedną z największych wartości jest praca. Nie tylko oferuje ona wymierne korzyści, lecz także prowadzi do rozwoju bohaterów, przynosi dumę i radość. Dzięki niej ich życie nabiera sensu (Orzelska) i staje się lepsze. Poprzez poświęceniu się jakiemuś praktycznemu działaniu bohaterom udaje się odegnać smutek i poczucie bezsensu, których miejsce zajmują nadzieja i wiara w lepszą przyszłość.
Sam tytuł dzieła polskiej pisarki sugeruje, iż wielką rolę odgrywa w nim przyroda. Stanowi ona symboliczne połączenie z przeszłością, tradycją. Potrafi uspokajać, koić i dawać radość. Okazywany jej szacunek powraca do ludzi, napełniając ich siłą i chęcią do życia. Natura jawi się jako nierozłącznie związana z polskością – to w niej w dużej mierze ukazuje się piękno kraju, to ona stanowi dziedzictwo przeszłości, o które trzeba dbać, nie pozwalając na jego niszczenie.
Szczególną rolę w utworze pełni tytułowa rzeka. Jest ona zarazem symbolem stałości (wszystko dzieje się nad Niemnem, rzeką będącą tutaj od początku historii rodu Bohatyrowiczów), jaki i przypomina o nieustannym przemijaniu i zmianach pokoleniowych. Tylko współpraca i szacunek do pracy przodków mogą zagwarantować, że w przyszłości nad Niemnem osiedlą się kolejne pokolenia przedstawionych przez Orzeszkową rodów.