Akcja powieści rozgrywa się w latach 80. XIX wieku, czyli około dwadzieścia lat po upadku powstania styczniowego w czasie wakacji i obejmuje około dwa miesiące (rozpoczyna się w połowie czerwca – w niedzielę, a kończy na przełomie sierpnia i września).
W retrospektywach bohaterów przywoływane zostają także wydarzenia z przeszłości: kontakty dworu i zaścianka oraz powstanie styczniowe. Wspomnienia przyjaźni sąsiedzkiej są silnie zabarwione emocjonalnie, a przez to ciągle żywe. Z kolei echa powstania są mgliste i niejasne. Nie pada żaden konkret z nim związany, co spowodowane było cenzurą.
W „Nad Niemnem” pojawia się także:
- Legenda o Janie i Cecylii z XVI w. przywołana przez Jana Bohatyrowicza
- nawiązanie do czasów napoleońskich – w związku ze wspomnieniem o Franciszku, bracie starego Jakuba Domunta
Akcja toczy się przede wszystkim we dworze i we wsi. Plany te przenikają się wzajemnie poprzez wspomnienia dawnego braterstwa, a także zaślubiny Justyny i Jana, którymi kończy się powieść.
Dwór
We dworze ukazane zostały trzy warstwy ziemiaństwa: biedne (Kiryłłowie), średnie (Korczyńscy) oraz zamożne (Różyc, Andrzejowa Korczyńska, Darzeccy).
Z jednej strony czytelnik poznaje Benedykta Korczyńskiego, który mocno stąpa po ziemi i gospodaruje w Korczynie licząc każdy grosz. Z drugiej widzi zaś Darzeckich, którzy prowadzą nader wystawne życie, a najważniejszymi kwestiami są dla nich moda czy dalekie podróże.
Wieś
We wsi przedstawione jest życie szlachty zaściankowej – schłopiałej (Bohatyrowicze), której życie nie różni się wiele od życia chłopów. Czytelnik poznaje warunki bytowe, pracę oraz zwyczaje wiejskie. Uczestniczy w weselu i żniwach. Ma też okazję poznać kresowe pieśni i przyśpiewki.
Głównym miejscem akcji jest dwór w Korczynie, jednak akcja przenosi się również: nad Niemen (wyjazd weselników, przejażdżka Jana i Justyny, spacer Julka i Witolda), do Olszynki (wizyta Różyca u Kiryłowej), do Osowic (dom Andrzejowej Korczyńskiej, mieszka tam też Zygmunt ze swoją żoną Klotyldą).