Kompozycja „Nad Niemnem”
Kompozycja powieści jest zamknięta. Wszystkie wątki, które w niej występują, zostają zakończone (finalizm).
Powieść prezentuje szerokie tło społeczne, przyrodnicze oraz obyczajowe, a jej akcja rozgrywa się na dwóch płaszczyznach: w teraźniejszości i przeszłości.
Elementem wiążącym teraźniejszość z przeszłością są dwie mogiły (klamra dwóch mogił): grób Jana i Cecylii (z XVI w. – symbol bohaterstwa pracy) oraz grób powstańców z XIX w. (symbol bohaterstwa, walki i braterstwa).
Narracja w „Nad Niemnem”
Narracja obywa się na dwu płaszczyznach: to, co odgrywa się w teraźniejszości, zostaje opowiedziane w sposób realistyczny, natomiast czas miniony przedstawiony jest w sposób aluzyjny, za pomocą symbolów i znaków, z licznymi niedomówieniami.
Tekst staje się momentami poetycki (poetyzacja języka polega głównie na wprowadzeniu piosenek – szczególnie, gdy w tekście pojawiają się wiejskie obyczaje).
Narrator „Nad Niemnem” to narrator wszechwiedzący. Z jednej strony jest on piewcą rodzinnego krajobrazu, z drugiej – to pozytywista, ale nastawiony krytycznie względem niektórych idei i postulatów. Narrator pełni funkcję moralnego autorytetu oraz obserwatora opisywanych zdarzeń.
„Nad Niemnem” - motywy
Motyw miłości
Motyw miłości ukazany został w powieści w trzech aspektach:
Miłość Jana i Cecylii, protoplastów rodu Bohatyrowiczów – ich miłość i ciężka praca przyniosła chwałę Bohatyrowiczom, którzy otrzymali herb szlachecki. Jan i Cecylia przybyli na tereny naddnieprzańskie i własnymi rękoma karczowali puszczę doprowadzając do założenia osady i pól uprawnych. Cecylia, mimo iż pochodziła z dobrego rodu, nie bała się ciężkiej pracy. Owocem tej pracy była wieś Bohatyrowicze.
Miłość Jana i Justyny – to głębokie uczucie, które rodzi się powoli. Jest jednak pozbawione mdłych uniesień. Miłość młodych oparta jest na wzajemnym szacunku oraz zrozumieniu To uczucie, które zwycięży każdą przeciwność losu.
Miłość Zygmunta i Justyny – uczucie o wysokiej dawce erotyzmu, gwałtowne, obfitujące w emocje, lecz na tyle powierzchowne, iż pryska przy pierwszych trudnościach. Gdy matka Zygmunta sprzeciwia się małżeństwu, Zygmunt rezygnuje i wyjeżdża za granicę na studia.
Motyw patriotyzmu
Powieść została opublikowana po raz pierwszy na terenie zaboru rosyjskiego, dlatego też motyw powstania pojawia się w niej w sposób zawoalowany, mglisty. Zabieg ten miał uniemożliwić ocenzurowanie „Nad Niemnem”, natomiast czytelnicy łatwo domyślali się, o jakim wydarzeniu z przeszłości jest mowa.
Główny symbol powstania stanowi w powieści mogiła czterdziestu powstańców, w której spoczywają także Jerzy Bohatyrowicz i Andrzej Korczyński. Orzeszkowa w sposób bardzo subtelny i pełen niedomówień ukazuje skutki i następstwa powstania dla Polaków. Po powstaniu największe represje dotknęły ziemiaństwa polskiego. Przykładem polskiego ziemianina i patrioty jest Benedykt, który walczy o utrzymanie swojego majątku w Korczynie, uszczuplonego znacznie po walkach.
Jego brat – Dominik – jest z kolei przykładem człowieka, kto poddał się całkowicie rusyfikacji. Wyjechał po powstaniu w głąb Rosji i tam zrobił karierę. Miał nawet nadzieję dostać się do dumy.
Zbratanie dwóch warstw przed powstaniem ukazane zostało na przykładzie Jerzego Bohatyrowicza i Andrzeja Korczyńskiego. Andrzej był demokratą i często bywał w domu Bohatyrowiczów. Zapraszał ich także do dworu. Andrzej i Jerzy byli jak bracia. Razem walczyli, razem polegli i razem spoczywają w jednej mogile. Dawne idee powstańcze kultywuje Anzelm Bohatyrowicz, który nigdy nie zapomniał o zrywie niepodległościowym. Jego przeciwieństwem jest Benedykt, który
