Kompozycja „Nad Niemnem”
Kompozycja powieści jest zamknięta. Wszystkie wątki, które w niej występują, zostają zakończone (finalizm).
Powieść prezentuje szerokie tło społeczne, przyrodnicze oraz obyczajowe, a jej akcja rozgrywa się na dwóch płaszczyznach: w teraźniejszości i przeszłości.
Elementem wiążącym teraźniejszość z przeszłością są dwie mogiły (klamra dwóch mogił): grób Jana i Cecylii (z XVI w. – symbol bohaterstwa pracy) oraz grób powstańców z XIX w. (symbol bohaterstwa, walki i braterstwa).
Narracja w „Nad Niemnem”
Narracja obywa się na dwu płaszczyznach: to, co odgrywa się w teraźniejszości, zostaje opowiedziane w sposób realistyczny, natomiast czas miniony przedstawiony jest w sposób aluzyjny, za pomocą symbolów i znaków, z licznymi niedomówieniami.
Tekst staje się momentami poetycki (poetyzacja języka polega głównie na wprowadzeniu piosenek – szczególnie, gdy w tekście pojawiają się wiejskie obyczaje).
Narrator „Nad Niemnem” to narrator wszechwiedzący. Z jednej strony jest on piewcą rodzinnego krajobrazu, z drugiej – to pozytywista, ale nastawiony krytycznie względem niektórych idei i postulatów. Narrator pełni funkcję moralnego autorytetu oraz obserwatora opisywanych zdarzeń.
„Nad Niemnem” - motywy
Motyw miłości
Motyw miłości ukazany został w powieści w trzech aspektach:
Miłość Jana i Cecylii, protoplastów rodu Bohatyrowiczów – ich miłość i ciężka praca przyniosła chwałę Bohatyrowiczom, którzy otrzymali herb szlachecki. Jan i Cecylia przybyli na tereny naddnieprzańskie i własnymi rękoma karczowali puszczę doprowadzając do założenia osady i pól uprawnych. Cecylia, mimo iż pochodziła z dobrego rodu, nie bała się ciężkiej pracy. Owocem tej pracy była wieś Bohatyrowicze.
Miłość Jana i Justyny – to głębokie uczucie, które rodzi się powoli. Jest jednak pozbawione mdłych uniesień. Miłość młodych oparta jest na wzajemnym szacunku oraz zrozumieniu To uczucie, które zwycięży każdą przeciwność losu.
Miłość Zygmunta i Justyny – uczucie o wysokiej dawce erotyzmu, gwałtowne, obfitujące w emocje, lecz na tyle powierzchowne, iż pryska przy pierwszych trudnościach. Gdy matka Zygmunta sprzeciwia się małżeństwu, Zygmunt rezygnuje i wyjeżdża za granicę na studia.
Motyw patriotyzmu
Powieść została opublikowana po raz pierwszy na terenie zaboru rosyjskiego, dlatego też motyw powstania pojawia się w niej w sposób zawoalowany, mglisty. Zabieg ten miał uniemożliwić ocenzurowanie „Nad Niemnem”, natomiast czytelnicy łatwo domyślali się, o jakim wydarzeniu z przeszłości jest mowa.
Główny symbol powstania stanowi w powieści mogiła czterdziestu powstańców, w której spoczywają także Jerzy Bohatyrowicz i Andrzej Korczyński. Orzeszkowa w sposób bardzo subtelny i pełen niedomówień ukazuje skutki i następstwa powstania dla Polaków. Po powstaniu największe represje dotknęły ziemiaństwa polskiego. Przykładem polskiego ziemianina i patrioty jest Benedykt, który walczy o utrzymanie swojego majątku w Korczynie, uszczuplonego znacznie po walkach.
Jego brat – Dominik – jest z kolei przykładem człowieka, kto poddał się całkowicie rusyfikacji. Wyjechał po powstaniu w głąb Rosji i tam zrobił karierę. Miał nawet nadzieję dostać się do dumy.
Zbratanie dwóch warstw przed powstaniem ukazane zostało na przykładzie Jerzego Bohatyrowicza i Andrzeja Korczyńskiego. Andrzej był demokratą i często bywał w domu Bohatyrowiczów. Zapraszał ich także do dworu. Andrzej i Jerzy byli jak bracia. Razem walczyli, razem polegli i razem spoczywają w jednej mogile. Dawne idee powstańcze kultywuje Anzelm Bohatyrowicz, który nigdy nie zapomniał o zrywie niepodległościowym. Jego przeciwieństwem jest Benedykt, który szybko odżegnał się od idei powstańczych i zapomniał o dawnych ideałach. Popadł w konflikt z Bohatyrowiczami, czego nie może mu wybaczyć Anzelm.
Wraz z upadkiem powstania upadają więc idee wspólnej walki i przemian demokratycznych.
Andrzejowa Korczyńska, mimo iż sama kultywuje idee narodowowyzwoleńcze i pamięć o swoim mężu, nie potrafiła tych wartości przekazać swojemu synowi Zygmuntowi, który wyrósł na egoistę i kosmopolitę.
Motyw pracy
Jednym z haseł propagowanych przez pozytywistów był etos pracy. Nie mogło więc go zabraknąć w „Nad Niemnem”. W powieści znajdziemy liczne przykłady świadczące o tym, iż praca jest dla człowieka najwyższym dobrem, kształtującym sens i cel jego życia.
Motywem działania i postaw bohaterów jest właśnie praca: praca Justyny w polu razem z zaściankiem symbolizuje powtórne bratanie się dwóch warstw społecznych. Dzięki niej Justyna odnajduje również sens swojego życia, które do tej pory wydawało jej się puste i pozbawione celu.
Marta, w młodości bojąc się pracy, nie zgodziła się wyjść za mąż za Anzelma, pochodzącego z zaścianka. Życie jednak nie obeszło się z nią łagodnie. Dziś – stara i schorowana – ciężko pracuje, pomagając prowadzić dom Korczyńskich.
Benedykt próbuje za wszelką cenę utrzymać swój majątek w rodzinnym Korczynie, który po powstaniu bardzo podupadł. Kocha ziemię i żyje pracą, na którą poświęca każdą wolną chwilę.
Witold studiuje agronomię. Chce wcielić w czyn idee wspólnej pracy. Ma duży zapał. Pomaga parobkowi nie tylko naprawić zepsutą maszynę, ale także uczy go zasad jej działania (w ten sposób edukuje niższe warstwy społeczne).
Praca przedstawiona została w powieści w sposób jednoznacznie pozytywny. Ludzie nie wykonują jej w znoju i trudzie, lecz czerpią z niej przyjemność i satysfakcję; to przy niej śpiewają, żartują i opowiadają różne historie. Żniwa ukazane są jako święto, do którego cała wieś pilnie się przygotowuje. Podczas żniw koszule mieszkańców wsi muszą być śnieżnobiałe.
Przeciwieństwem ludzi pracujących, mających pewne cele i i wierzących w ideały są bohaterowie pogrążeni w problemach, przeżywający wewnętrzny kryzys, dążący jedynie do zaspokojenia własnych potrzeb czy zachcianek:
- Ojciec Justyny Orzelskiej – dbający tylko o pełny brzuch, całymi dniami grający na skrzypcach, dawno stracił kontakt z rzeczywistością;
- Kiryło – typowy leniuch i próżniak. Wszystko za niego robi żona, która zajmuje się wychowaniem piątki dzieci oraz gospodarstwem, podczas gdy Kiryło trudni się głównie plotkowaniem;
- Emilia Korczyńska – hipochondryczka żyjąca w świecie romansów, które namiętnie czyta, oczekująca porywów uniesień; nie chce mieć kontaktu ze sprawami bieżącymi, dotyczącymi domu i majątku. Wiecznie chora, niezadowolona i nieszczęśliwa;
- Różyc – arystokrata, który w pogoni za rozrywkami, modą i licznymi romansami roztrwonił większość majątku. Uzależnił się od morfiny i zatracił sens życia.