„Nad Niemnem” Elizy Orzeszkowej często uważane jest za jedno z najwybitniejszych dzieł polskiego pozytywizmu. W powieści ukazana została panorama społeczeństwa polskiego XIX w., którą uzupełniają bogate tło obyczajowe oraz historyczne. Kreując historie poszczególnych bohaterów, autorka nie zapomniała o tym, co nieustannie obecne było w literaturze tej epoki – pierwiastku dydaktycznym mającym za zadanie kształtować w czytelnikach odpowiednie postawy.
Praca u podstaw w „Nad Niemnem”
Praca u podstaw była jednym z najważniejszych haseł polskiego organizmu. Hasło to mówiło o konieczności wspierania ludzi ubogich i niewykształconych. Nie chodziło tutaj jednak o doraźną pomoc, lecz o edukację i wykształcanie u chłopstwa właściwych sposobów myślenia i działania. Miało to prowadzić do podnoszenia świadomości narodowej oraz stanu wiedzy. W powieści Elizy Orzeszkowej jej ideały realizowane są przez Witolda Korczyńskiego. Młodzieniec ten, chociaż wywodzi się z dobrze sytuowanej rodziny, wspomaga swoją wiedzą (jest absolwentem agronomiki) biedniejszych mieszkańców zaścianka oraz chłopów. Podobne postanowienie staje się później sensem życia Justyny Orzelskiej, która zamierza „nieść kaganek oświaty” pośród przedstawicieli biedoty.
Praca organiczna w „Nad Niemnem”
Praca organiczna ściśle wiąże się z pracą u podstaw. Działanie na rzecz społeczeństwa pojmowanego jako organizm (społeczeństwo będzie sprawny tylko wtedy, gdy wszyscy połączą swoje siły i będą pracować na jego rzecz) ma zwiększać produktywność wszystkich warstw. Tutaj również można podać przykład Witolda – to właśnie dzięki jego pomocy sytuacja Bohatyrowiczów ulega poprawie.
Emancypacja kobiet w „Nad Niemnem”
Pozytywiści dostrzegali zupełnie niewykorzystywany dotychczas potencjał kobiet. Mieli oni świadomość, iż dzięki lepszemu przygotowywaniu kobiet do życia będą one mogły nie tylko lepiej zadbać o swoją przyszłość, ale także efektywniej wspierać wysiłki całego narodu. Dotychczasowa forma życia kobiet, polegająca na zajmowaniu się głównie sprawami domowymi i byciu swego rodzaju „ozdobami” mężów, zupełnie im nie odpowiadała. Pozytywiści postulowali, aby kobiety nabywały praktyczne umiejętności, które poprawią ich sytuację życiową.
W powieści Elizy Orzeszkowej przykładem emancypującej się bohaterki jest Justyna Orzelska. Początkowo w jej postawie można doszukać się zagubienia i rezygnacji. Dopiero z czasem odnajduje ona sens życia, którym staje się dla niej praca. Dzięki niej przestaje prowadzić szarą i nudną egzystencję, staje się postacią potrzebną w swoim środowisku i niezwykle pomocną. Z kobiety skoncentrowanej głównie na prowadzeniu domu Orzelska przemienia się w człowieka gotowego poświęcić siebie, by pomagać innym.
Utylitaryzm w „Nad Niemnem”
Orzeszkowa prowadzi swoją opowieść w taki sposób, że czytelnikowi jako najbardziej pozytywne jawią się te postaci, które działając, przynoszą korzyści nie tylko sobie, lecz także całemu społeczeństwu. Dzięki tego rodzaju postawie odnajdują one szczęście, stają się ludźmi dowartościowanymi i spełnionymi.
Zupełnie odmiennie przedstawieni zostali bohaterowie reprezentujący próżniaczy tryb życia, np. Zygmunt Korczyński i Różyc. Budzą oni niechęć czytelnika, a ich życie jawi się jako jałowe, nie do końca wykorzystane i zrealizowane.
Przykładem bohatera balansującego pomiędzy bezużytecznością a utylitaryzmem jest Benedykt Korczyński. Mężczyzna ten całe swoje życie poświęca pracy, lecz nie potrafi czerpać z niej radości i szczęścia. Dzieje się tak dlatego, ponieważ wszystko, co robi, robi wyłącznie dla siebie. Działanie takie prowadzi nawet do konfliktu z jego synem – Witoldem. Spór ostatecznie znajduje jednak pozytywne zakończenie.
Praca (etos pracy) w „Nad Niemnem”
Praca zajmuje szczególne miejsce w „Nad Niemnem”. To właśnie ona staje się głównym miernikiem wartości prezentowanej przez danego człowieka, samą zaś pracę można uznać za symboliczną (i nie tylko) walką o niepodległość kraju, np. utrzymywanie ziemi, której Polacy nie mogli nabywać, a jej sprzedawanie możliwe było tylko Rosjanom. Znamienne jest to, iż najwięcej radości z życia czerpią właśnie postaci poświęcające swój czas pracy. To ona nadaje kształt ich życiu, przynosi szczęście, daje radość i spełnienie.
W powieści Orzeszkowej postawa aktywna wiąże się także z patriotyzmem i kultem ziemi rodzinnej. Trudna sytuacja narodu powoduje, iż dbanie o wszystko, co związane jest z polskością, pozwala przechować w sercach cenną ideę niepodległościową. Człowiek ściśle związany jest z miejscem, z którego się wywodzi. To ono wpływa na jego postawę i określa tożsamość. Niepielęgnowanie historii i tradycji może prowadzić do najgorszego – zatracenia poczucia narodowości, co w kontekście trudnej sytuacji ówczesnych Polaków najprawdopodobniej zaowocuje ostatecznym upadkiem narodu.