Powieść Elizy Orzeszkowej pt.: „Nad Niemnem” należy do najbardziej cenionych dzieł literackich polskiego pozytywizmu. W swoim dziele autorka przedstawiła rozległy obraz dziewiętnastowiecznego społeczeństwa oraz relacje międzyludzkie panujące w Korczynie. Początkowo osią fabularną książki miało być małżeństwo ludzi wywodzących się z odmiennych warstw społecznych (co sugeruje jej pierwotny tytuł – „Mezalians”), jednak autorka porzuciła ten pomysł, starając się położyć jak największy nacisk na warstwę obyczajową i społeczną powieści, nie zaś romansową.
W zamyśle Elizy Orzeszkowej „Nad Niemnem” miało realizować wyznaczniki powieści realistycznej – ograniczone (a nawet zupełnie wyeliminowane) komentarze odautorskie, oceny i elementy moralizatorskie czy dydaktyczne. Z czasem okazało się, że plany autorki różnią się od efektu końcowego, czyli dzieła – w powieści odnaleźć można wiele fragmentów nacechowanych subiektywnymi opiniami oraz sugerujących czytelnikowi stosunek do danych bohaterów.
Najważniejsze tezy zawarte w powieści Elizy Orzeszkowej dotyczą pracy. Autorka ukazuje ją jako czynnik jednoczący społeczeństwo (zakończenie sporu między Korczyńskimi i Bohatyrowiczami na rzecz wspólnej pracy) oraz przedstawia jej wielką rolę w moralnym wzroście jednostek, czyniąc z pracy niemal formę bohaterstwa (postawa Orzelskiej, która w działaniu odnajduje sens życia i dzięki niemu wydobywa się ze stagnacji).
W „Nad Niemnem” bardzo ważne miejsce zajmują także wzajemne uprzedzenia poszczególnych warstw społecznych, które pozytywiści chcieli niwelować. Na przykładzie Jana i Cecylii oraz Janka Bohatyrowicza i Justyny Orzelskiej wykazane zostało, że miłość i szczęście nie znają granic społecznych, a osiągnąć może je każdy, kto poświęci na to odpowiednią ilość czasu i energii. Autorka podkreśla także wielokrotnie, że wewnętrzne podziały przyczyniają się do osłabienia narodu, prowadzą do rodzinnych sporów oraz owocują nieszczęściem.
Spośród cech charakterystycznych dla powieści tendencyjnej w dziele Elizy Orzeszkowej zwraca uwagę również sposób kreowania bohaterów. Większość z nich narysowana została bardzo wyraźnie, poprzez wyeksponowanie ich negatywnych bądź pozytywnych cech. Jedną jedna z najbardziej antypatycznych jawi się Zygmunt Korczyński – kosmopolita uznający swojego poległego w powstaniu ojca za szaleńca i szkodnika, w dodatku zupełnie nieszanujący ojczyzny. Na drugim biegunie ulokować można Justynę Orzelską – kobietę urodziwą i rozsądną, w której życiu olbrzymią rolę odgrywa praca.
Również narracja powieści Elizy Orzeszkowej jest typowy dla powieści tendencyjnej. W relacji narratora bardzo widoczne jest faworyzowanie postaci pozytywnych, działających zgodnie z zawartymi w utworze tezami. W znacznie gorszym świetle przedstawiane są wydarzenia i bohaterowie, które zdają się zaprzeczać tym przekonaniom. Dzięki temu czytelnik może łatwiej wyrobić sobie zdanie o określonych postaciach, solidaryzować się z nimi bądź współodczuwać lub też darzyć je niechęcią.