Poezja światowych rozkoszy (J.A Morsztyn, H. Morsztyn, S. Twardowski)

W polskiej literaturze baroku zarysował się specyficzny nurt nazwany w wiekach późniejszych „poezją światowych rozkoszy” ze względu na tematykę, jaka znacząco odbiegała od panujących w XVII wieku tematów śmierci i przemijania. Tworzyli go głównie poeci dworscy, którzy swoimi utworami pragnęli przede wszystkim zabawiać słuchaczy i sprawiać im przyjemność, nie poruszając tematów przykrych i nie męcząc ich sumień rozprawami o rzeczach ostatecznych. Z powodu błahej najczęściej tematyki środek ciężkości tej poezji przeniósł się na jej formę – kunsztowną, ozdobną, pełną znanego ze sztuk plastycznych przepychu i elegancji.

Najznakomitszym reprezentantem tego nurtu okazał się Jan Andrzej Morsztyn jako autor dwóch zbiorów poetyckich traktujących niemal wyłącznie o sprawach zmysłowej miłości między mężczyzną i kobietą, analizujących stan duszy człowieka zakochanego i z przekąsem komentujących niestałość (na przemian z oziębłością) płci niewieściej. W tomie „Kanikuła albo psia gwiazda” porządek przeżyć podmiotu lirycznego poddany został działaniu letniego gwiazdozbioru, który implikuje swawolną treść zawartych tu wierszy i unoszącą się nad nimi leniwą, błogą atmosferę wakacyjnego romansu. Zbiór „Lutnia” był z kolei w dużej mierze inspirowany osiągnięciami włoskiego poety Giambattisty Marina i ukonstytuowanego przez niego nurtu marinizmu, jaki wyrażał się w wyrafinowanej i skomplikowanej stylistycznie formie, godnej być może poważniejszego tematu, niż opiewanie kobiecych wdzięków, wyznania miłosne i utyskiwania odrzuconego kochanka.

Podobny styl zaczerpnął być może Jan Andrzej od swojego tajemniczego krewnego – Hieronima Morsztyna – po którym pozostało jedno zaledwie dziełko o znamiennym tytule: „Światowa rozkosz z ochmistrzem swoim i ze dwunastą swych służebnych panien”. Tytuł poematu – jak widać – posłużył za nazwę dla całego nurtu poezji wczesnego baroku, czerpiącej jeszcze wiele z renesansowej afirmacji życia rozumianego jako źródło zmysłowych przyjemności. Inspiracją posłużyły tu takie dzieła, jak „Wizerunek własnego żywota człowieka poczciwego” Mikołaja Reja, czy „Sobótki” Jana Kochanowskiego, z których poeta przejął przekonanie, iż świat został stworzony przez Boga ku uciesze człowieka, grzechem nie jest więc korzystanie z jego rozkoszy, lecz ich unikanie jako przejaw niewdzięczności wobec hojnego Gospodarza. „Światową rozkosz” zamyka refleksja o charakterze wanitatywnym, ale tego typu motyw zdaje się jedynie podkreślać wartość doczesnych uciech, z jakich korzystać należy najdłużej jak się tylko da, ostatecznie czeka nas bowiem mieszkanie w ciemnej ziemi i zapomnienie u potomnych.

Do nurtu poezji „światowych rozkoszy” włączyć należy również Samuela Twardowskiego jako autora dwóch poematów o tematyce erotycznej: „Dafnis drzewem bobkowym” oraz „Nadobnej Paskiwliny”. Ujawniła się tutaj fascynacja zmysłową miłością i fizyczną urodą kobiety, które ukazane zostały jako wartości krepujące duszę człowieka, a przez to zmuszające do walki, która wytycza jednocześnie jego duchowe dojrzewanie. Przykładami owych starć posłużyły w obu poematach sceny zaczerpnięte zarówno z mitologii, Biblii, jak i historii, która dla autora stanowiła największą pasję i najwdzięczniejsze źródło inspiracji. Na ich podstawie ukazywał Twardowski ideę wszechwładzy miłości i niemożebność ucieczki przed jej zakusami, w „Nadobnej Paskwilinie” umieścił zaś jeden z najpopularniejszych w epoce baroku, modelowy dla epigonów opis kobiecej urody cechujący się asymetrią, plastycznością, dynamizmem i naśladowaniem ruchu – elementami uważanymi za konstytutywne dla całej, nie tylko miłosnej poezji barokowej.