Poezja barokowa - cechy (środki stylistyczne, ich rodzaje i funkcje)

Poetycki barok kształtował się w opozycji do osiągnięć literatury renesansowej z jej zasadami umiaru, stosowności i klasycznej harmonii, co wynikało z przemian społecznych i niepokojów ludzkiej egzystencji w czasach kontrreformacji. Artyści powrócili do średniowiecznej tematyki i stylistyki, zaczynając na powrót interesować się motywami rozdarcia człowieka pomiędzy tym, co ziemskie, a tym, co niebiańskie; efektem dramatycznego postrzegania świata i uwikłanej w jego zależności jednostki był zwrot w kierunku mistycyzmu i zawiłości poetyckiej wypowiedzi jako obrazu stanu duszy barokowego poety.

Począwszy od połowy XVII wieku wielkiemu rozkwitowi uległ konceptyzm jako technika oparta na błyskotliwym, wyszukanym pomyśle twórczym, który wymagał od czytelnika podjęcia sporego wysiłku intelektualnego mającego na celu powtórzenie toku myślowego poety niejako w odwrotnym kierunku i dojście do idei, którą pragnął wyrazić w swoim dziele. Formowaniu tego typu skomplikowanych konstrukcji myślowych towarzyszył szereg kontrastowych środków stylistycznych, przede wszystkim zaś paradoks i antyteza jako zestawienie wykluczających się wzajemnie podmiotu i orzeczenia (np. „ciemniejący blask”). Podobną rolę pełnił oksymoron, który również polegał na zestawieniu ze sobą na zasadzie absurdu dwóch wyrażeń o opozycyjnej wartości, ale chodziło tym razem o kombinację innych części mowy, najczęściej rzeczownika połączonego z przymiotnikiem (np. „zimny ogień”).

Na płaszczyźnie formalnej koncept realizował się m.in. poprzez użycie rozmaitych form paralelizmu składniowego, który mógł przybierać postać anafory (powtarzania tych samych jednostek składniowych na początku wersu, zdania lub strofy) lub epifory (powtarzania tego samego elementu na końcu każdej jednostki składniowej wiersza). Przeciwną strategią stylistyczną używaną w poezji barokowej było zaś wprowadzenie elementów zaburzających jego naturalną, klasyczną budowę i składnię, czemu służyły takie środki, jak inwersja (szyk przestawny), czy przerzutnia.

Idea zaskakiwania czytelnika i wprowadzania go w stan barokowego „stupore” była osiągana również na drodze paradoksu, nietypowej metafory i efektownej puenty, która w finale wiersza nieoczekiwanie zmieniała jego przewidywaną wcześniej wymowę. Z wymienionych wyżej środków stylistycznych korzystały chętnie również inne, pokrewne wobec konceptyzmu nurty poezji barokowej jak marinizm, czy gongoryzm. Ponadto kształtujący się głównie we Włoszech manieryzm wprowadził do literatury nową jakość w postaci wysublimowanego, nieco sztucznego stylu o bogatej ornamentyce, którą poezja zaczerpnęła zresztą z pełnych przepychu i dynamizmu sztuk plastycznych epoki. Realizował się on głównie dzięki bardzo mocno rozbudowanej metaforze i zastosowaniu na szeroką skalę hiperboli – wyolbrzymienia opisywanego zjawiska lub stanów emocjonalnych podmiotu lirycznego. Podobnie rzecz miała się z symbolem i alegorią, które to środki stylistyczne sprzyjały atmosferze mistycyzmu i duchowego rozdarcia jako konstytutywnych elementów literatury barokowej.