Definicja
Konceptyzm jest nurtem szczególnie popularnym we włoskiej i hiszpańskiej poezji barokowej; jego nazwa wywodzi się od włoskiego sformułowania concetto oznaczającego wyszukany pomysł, stąd też oparta na nim strategia stylistyczna polega na skonstruowaniu wypowiedzi lirycznej wedle określonego, błyskotliwego i zaskakującego konceptu. Mając na celu nieustanne zadziwianie i szokowanie czytelnika konceptyzm posługiwał się kontrastowymi środkami stylistycznymi, jak antytezy, paradoksy, oksymorony, twórczo wykorzystane anafory i nieoczekiwane puenty.
Cechy
Najogólniej rzecz ujmując koncept oznaczał pewnego rodzaju wizję idei artystycznej, którą poeta wyrażał w akcie twórczym w taki sposób, by odbiorca na drodze odczytania tekstu przeszedł ten sam proces w stronę odwrotną i w konsekwencji doszedł do tych samych wniosków, jakie kazały poecie stworzyć dany tekst. Epoka dojrzałego baroku wzbogaciła ideę konceptu o dwa zasadnicze dla niej terminy retoryczne – acutum i argutum – oznaczające ostrość i celność myśli wyrażonej w dziele bądź to w jego warstwie stylistycznej, bądź treściowej.
Teoretycy konceptyzmu
Konceptyzm posiadał od najwcześniejszych etapów istnienia swoich teoretyków w osobach Baltasara Graciána i Emmanuela Tesauro, którzy w swoich pracach jako prekursora prądu wskazywali polskiego twórcę – Macieja Kazimierza Sarbiewskiego – będącego z resztą autorem poprzedzającej hiszpańskie eseje rozprawy teoretycznej pt. „De acuto et arguto” (1623). Sarbiewski podał tu następującą definicję konceptu:
Puenta („acutum”) jest to mowa, w której zachodzi zetknięcie się czegoś niezgodnego i zgodnego, czyli jest w słownym wypowiedzeniu zgodną niezgodnością lub niezgodną zgodnością.
Ów nurt literacki stanowił więc odpowiedź na dualizm i dramatyzm kontrreformacyjnego świata, stawiającego człowieka w sytuacji rozdarcia i stałych dylematów moralnych.
Przedstawiciele konceptyzmu
Za najważniejszego przedstawiciela konceptyzmu możemy uznać włoskiego poetę Giambattistę Mariniego, którego twórczość doprowadziła później do ukształtowania się prądu zwanego marinizmem. Znalazł on swych naśladowców przede wszystkim w Hiszpanii, gdzie na jego podstawach wykształciła się kolejna odmiana konceptyzmu nazwana gongoryzmem od nazwiska jej najważniejszego propagatora – Luisa de Góngory. W Polsce konceptyzm przesłużył się zwłaszcza poetom metafizycznym, wśród których najważniejszymi okazali się Mikołaj Sęp Szarzyński, Sebastian Grabowiecki, a później Jan Andrzej Morsztyn i Daniel Naborowski.
