Manieryzm - definicja, cechy, przedstawiciele

Manieryzm był prądem kształtującym się w opozycji do renesansowego klasycyzmu, pierwotnie w sztukach plastycznych, później także w literaturze. Polegał na zarzuceniu ideałów harmonii i ładu na rzecz skomplikowanych form, które miały zaskakiwać widza i poruszać jego wyobraźnię (w czym przybliżał się do konceptyzmu). Jednocześnie jego cechą nadrzędną stała się subtelność języka połączona częstokroć z wyszukanym artyzmem, który realizował się w ornamentacyjnym, wyrafinowanym stylu, sprawiającym niekiedy wrażenie przesady i sztuczności.

Ze względu na swój łaciński źródłosłów sformułowanie było odnoszone pierwotnie do pewnych specyficznych, jednostkowych cech stylu danego artysty – niepowtarzalnych i zależnych jedynie od wyobraźni ruchów jego ręki (od łac. manus – ręka). Później, z racji przetransponowania terminu do języka dotyczącego towarzyskiej ogłady, zaczął oznaczać pewnego rodzaju stylizację, nabierając w zakresie sztuki znaczenia pejoratywnego jako puste naśladownictwo lub anomalia wobec ogólnie przyjętego porządku, kaprys znudzonego artysty.

Manieryzm kształtował się głównie za sprawą artystów włoskich, którzy po splądrowaniu i zniszczeniu Rzymu przez wojska Cesarza Karola V (tzw. Sacco di Roma) w 1527 roku wyemigrowali do rozmaitych państw Europy, propagując w nich wizję upadku świata opierającego się na ładzie i harmonii, co pociągało za sobą zerwanie z klasycznymi wzorcami i wprowadzenie do sztuki nowych wartości w postaci niepokoju, swobodnej fantazji i dowolnego kształtowania formy. Linearność i otwartość kompozycyjna manieryzmu zaowocowały m.in. powstaniem nowego gatunku w postaci eseju, w dziedzinie liryki programowa niekomplementarność stylu przyczyniła się zaś do kształtowania tzw. emblematów.

Charakterystyczne dla manieryzmu przełamanie zasady decorum plasuje wśród reprezentantów kierunku Williama Szekspira jako „wynalazcę” nowoczesnej tragikomedii o zaburzonej linearności czasowej, pełniej baśniowości, mistycyzmu i komplikacji – zarówno na poziomie formalnym, jak i treściowym. Z podobnego wzorca czerpali w swoich utworach również Torquato Tasso i Miquel de Cervantes, a z racji posługiwania się konceptem do założeń kierunku zbliżała się również twórczość Giambattisty Mariniego i Luisa de Góngory. W literaturze polskiej najwybitniejszymi przedstawicielami marinizmu byli poeci metafizyczni: Mikołaj Sęp-Szarzyński, Sebastian Grabowiecki, Kasper Miaskowski, Kasper Twardowski i bracia Morsztynowie.

W dzisiejszym literaturoznawstwie manieryzmem często określa się techniki stylistyczne sygnalizujące odejście od norm danej epoki, a tym samym zapowiadające kształtowanie się nowej, stąd też – nieco lekceważące – rozumienie manieryzmu jako anomalii składających się na tzw. okresy przejściowe w sztuce.