Wojna domowa w Rosji (1918-1922) - przyczyny, przebieg, skutki - Powstanie Związku Radzieckiego (1922)

Przejęcie władzy w Rosji przez bolszewików, do którego doszło w październiku 1917 roku zadecydowało o wycofaniu się owego państwa z wojny. Jednocześnie zaś jednak był to początek nowego, wewnętrznego konfliktu, który toczył się w latach 1918 – 1921 i objął większą część terytorium rosyjskiego.

Władza bolszewicka  była początkowo bardzo chwiejna i nie cieszyła się poparciem w wielu rejonach Rosji. O ile centralna Rosja przeszła prawie całkowicie pod kontrolę „czerwonych”, to wiele terenów odległych od metropolii nadal popierało stare władze. Szczególnie niechętne bolszewikom były tereny zamieszkałe przez Kozaków (np. Kubań), Syberia, a także republiki nadbałtyckie. Wkrótce większość z tych miejsc stała się ogniskami kontrrewolucji, starającymi się zdusić bolszewików. Większość z owych ruchów była kierowana i organizowana przez byłych carskich oficerów, którzy prędko zaczęli tworzyć ochotnicze armie. Propaganda bolszewicka nazywała je armiami „białych”, kolor ten był bowiem kojarzony z monarchią. Ruch „białych” nie był jednolity, w zasadzie podzielony był na trzy duże odłamy na północy Rosji (gdzie dowodził generał Nikołaj Judenicz), południu (początkowo dowodzili tam generałowie Ławr Korniłow i Michaił Aleksiejew, później zaś, po ich śmierci, Iwan Denikin i Piotr Wrangel) i na Syberii, gdzie tymczasowy rząd utworzył admirał Aleksandr Kołczak. Biali mogli liczyć na wsparcie Ententy, która wysyłała im sprzęt, zaopatrzenie, a nawet oddziały wojskowe.

Wojna domowa nie toczyła się jednak wyłącznie pomiędzy białymi a czerwonymi. W wielu miejscach doszło do lokalnych wystąpień anarchistów („czarnych”), i chłopów („zielonych”) którzy widzieli jako wrogów zarówno bolszewików, jak i przedstawicieli dawnych władz. Oprócz tego niepodległość ogłosiła duża liczba różnorakich państw, wchodzących dawniej w skład Imperium Rosyjskiego, m.in. Gruzja, państwa bałtyckie, Finlandia, Polska czy dwa (!) państwa ukraińskie.

Krytycznym momentem wojny był rok 1919, kiedy to siły białych pod dowództwem generała Denikina były bliskie zdobycia Moskwy. W najważniejszym momencie białym zabrakło jednak ludzkich rezerw, oprócz tego nie potrafili oni porozumieć się ani z Polakami, ani innymi potencjalnymi sojusznikami. W ciągu kolejnych trzech lat bolszewicy stopniowo niszczyli kolejne zgrupowania białych, zdobywając władzę nad Rosją. Ostatnie wojska białych ewakuowały się z Krymu w roku 1920. Bolszewicy musieli jeszcze stłumić wielkie powstanie chłopskie w Tambowie, które to uznawane jest często za ostatni epizod wojny domowej (1921). Doszło także do buntu marynarzy w Kronsztadzie, co z kolei zostało skrzętnie zatajone przez propagandę radziecką. Ostatnie, pojedyncze oddziały białych zostały zlikwidowane do roku 1923.

W ostatecznym rezultacie bolszewikom udało się opanować większą część dawnego terytorium rosyjskiego imperium. Straty terytorialne obejmowały głównie rejony obrzeżne na zachodzie, czyli Polskę, Finlandię i republiki nadbałtyckie. Ośmieleni swoim sukcesem bolszewicy postanowili wkrótce doprowadzić do zmiany nazwy i struktury administracyjnej państwa. 30.12.1922 oficjalnie doszło do powstania ZSRR (Związku Socjalistycznych Republik  Radzieckich). System związkowy miał pokazywać możliwość rozwoju autonomii narodowej w ramach ustroju komunistycznego, a tworzenie „samodzielnych” republik socjalistycznych było stosowane już w czasie wojny domowej (stąd też m.in. pokój ryski z roku 1921 został oficjalnie zawarty z Socjalistyczną Republiką Rosyjską  i Socjalistyczną Republiką Ukraińską). W praktyce jednak już po śmierci Lenina  rola owych autonomicznych rządów znacznie spadła.