Związek Radziecki w latach 20. i 30. XX w.

Toczona w latach 1918 – 1921 (według niektórych historyków 1917 – 1922) wojna domowa przeciwko siłom „białych” i interwentom z obcych państw zapewniła ostatecznie zwycięstwo frakcji bolszewickiej. Już wkrótce, 23.12.1922 roku Rosja została przekształcona w Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich, państwo formalnie będące federacją niezależnych republik. W praktyce rządy republik sprawowały władzę autonomiczną, ale wszystkie ważne decyzje były zależne od decyzji płynących z Moskwy.

Pierwszym przywódcą państwa bolszewickiego był Włodzimierz Iljicz Lenin, rewolucjonista i faktyczny przywódca partii bolszewickiej. Jest uważany za jednego z najbardziej radykalnych i ideologicznych komunistów, jednak nawet on zdawał sobie sprawę z tego, że natychmiastowe wprowadzenie zasad komunizmu spowodowałoby głęboki krach ekonomiczny, a być może nawet kolejną wojnę domową. Stąd też wprowadzenie przez niego Nowej Polityki Ekonomicznej (NEP), który od 1921 zastępował wcześniejszy „komunizm wojenny”. NEP zakładał pozwolenie na, niedopuszczalną w „prawdziwym” komunizmie, możliwość prowadzenia niewielkiej, prywatnej działalności gospodarczej i kumulowania kapitału w rękach prywatnych. Władze przejściowo odeszły również od projektów kolektywizacji, czyli łączenia ziem chłopskich w duże państwowe gospodarstwa. Owa odbudowa sektora prywatnego bardzo dodatnio wpłynęła na ekonomię radziecką i okres lat 20. charakteryzuje się szybkim wzrostem produkcji i zamożności.

Śmierć Lenina w roku 1925 spowodowała walkę o władzę w łonie bolszewickiej partii, która rozgrywała się głównie pomiędzy zwolennikami i przeciwnikami Lwa Trockiego, bliskiego współpracownika Lenina. Dosyć niespodziewanie zwycięzcą w owym konflikcie okazał się Józef Stalin, dotąd uznawany za dosyć mało ambitnego członka partii. W roku 1929 Stalin oficjalnie odszedł od polityki NEP-u. Zamiast niego rozpoczęto masową i przymusową kolektywizację, co w połączeniu z różnorodnymi represjami i klęskami głodu pochłonęło wiele milionów istnień ludzkich, szczególnie na terytorium Ukrainy. Stalin wprowadził dosyć prędko Plan Pięcioletni – gwałtowny skok technologiczny i produkcyjny w ciągu pięciu lat rozbudowy. Od czasów Stalina kolejne „pięciolatki” stały się normą rozwoju Związku Radzieckiego.

Nowy dyktator ZSRR jest też uważany za winnego jednej z największych czystek i masowych mordów w historii. Od początku lat 30 Józef Stalin zaczął po kolei eliminować swoich politycznych wrogów. Pomagała mu w tym całkowicie mu podporządkowana policja polityczna – NKWD. Wkrótce skala represji wyszła daleko poza mury Kremla. Wraz z nasileniem się kultu jednostki wzrósł też terror, za najmniejszą krytykę władz można było stracić wolność i życie. W czasie tzw. Wielkiej Czystki (1937 – 1938) życie straciła większa część dowódców wojskowych, wielu działaczy partyjnych, jak również setki tysięcy zwykłych obywateli.

Stalin z zainteresowaniem spoglądał na wydarzenia w Europie, szukając możliwości na rozszerzenie swoich wpływów na nowe tereny i podporządkowanie sobie Starego Kontynentu. To właśnie niespodziewany sojusz III Rzeszy i ZSRR z roku 1939 (pakt Ribbentrop – Mołotow) pozwolił Hitlerowi na prowadzenie wojny na dwa fronty – z Polską i krajami zachodnimi. Tym samym Józef Stalin ponosi również winę za wybuch II wojny światowej.