Proces brzeski - przyczyny, opis

Lata 1929 – 1930 okazały się przełomowym momentem dla obozu sanacyjnego i jego przywódcy, Józefa Piłsudskiego. Mimo wszelkich starań ekipy rządzącej i zakrojonej na szeroką skalę działalności propagandowej wydawało się, że władza zdobyta tak ciężko w wyniku zamachu majowego w roku 1926 wymyka się z rąk. W wyborach w roku 1928 BBWR, skupiający zwolenników Piłsudskiego, odniósł jedynie nieznaczny sukces, co nie pozwoliło na sformowanie prawdziwie większościowego rządu. Umacniała się opozycja przeciwko członkom rządu. Na domiar złego, doszło do znacznego zbliżenia partii centrowych i lewicowych, które pod koniec roku 1929 uformowały wspólny blok, konkurencyjny do BBWR, zwany Centrolewem. Jego siła stanowiła wyzwanie dla sanacji i stanowiła realne zagrożenie.

Piłsudski coraz bardziej dawał posłuch opiniom, że należy działać radykalnie, tak, by zdusić ewentualne problemy w zarodku. Centrolew cieszył się dużym poparciem społecznym i mógł realnie liczyć na powodzenie w wyborach. Ostatecznie w roku 1930 Piłsudski ugiął się i postanowił sięgnąć do radykalnych rozwiązań.

W roku 1930 prezydent Ignacy Mościcki z polecenia Piłsudskiego rozwiązał parlament, rozpoczęto przygotowania do nowych wyborów. Zanim jednak do nich doszło, pomiędzy 9 a 10 września 1930 roku doszło do serii aresztowań znanych przywódców opozycji, w zdecydowanej większości przywódców Centrolewu. Aresztowani zostali przetransportowani do twierdzy brzeskiej, gdzie oskarżono ich o planowanie zamachu stanu i ogólne działanie na szkodę państwa. Wśród oskarżonych znajdowali się m.in. Wincenty Witos, Adolf Sawicki, Adam Ciołkosz i Władysław Kiernik.

W wyniku procesów, toczonych pomiędzy październikiem 1931 a styczniem 1932 większość oskarżonych skazano na karę kilkuletniego więzienia. Części z nich udało się przy tym uniknąć kary, udając się na emigrację – prawdopodobnie za przyzwoleniem władzy. Osoby, które poddały się karze zostały zwolnione przedterminowo, jednakże procesy spełniły swoją rolę.

W wyniku procesów brzeskich doszło do dezorganizacji Centrolewu i środowisk opozycyjnych w okresie kluczowym dla sanacji, tj. czasu wyborów. Pozbawiona przywódców koalicja zaczęła szybko się rozpadać i w roku 1932 nie stanowiła już zagrożenia dla sanacji. Z drugiej strony procesy brzeskie, jak również nieco późniejsza sprawa Berezy Kartuskiej spowodowały wzrost napięcia pomiędzy opozycją a rządem, jak również generalny spadek kultury politycznej w II Rzeczpospolitej. Dla historyków przeciwnych rządom sanacji jest to jedna z jej najciemniejszych kart.