Opozycja antysanacyjna w Polsce - historia, ugrupowania

Już od pierwszych dni po przejęcie władzy przez Józefa Piłsudskiego i obóz sanacyjny istniejące dotychczas frakcje polityczne podjęły walkę z nowymi porządkami, ustanowionymi przez „puczystów”. Opozycjoniści uważali, że zamach majowy w roku 1926 był pogwałceniem zasad suwerenności i demokracji, a pozycja Józefa Piłsudskiego faktyczną dyktaturą. Ponieważ w przeciwieństwie do państw totalitarnych autorytaryzm toleruje istnienie opozycji, przeciwnicy sanacji mogli działać i występować otwarcie, nie znaczy to jednak, że „oficjalna” władza nie starała się bronić swojego stanu posiadania i zwalczać wrogie im stronnictwa polityczne.

Generalnie rzecz biorąc opozycję antysanacyjną można podzielić na dwie główne frakcje. Do pierwszej z nich należy zaliczyć większą część lewicy i partii centrowych, do drugich ruch prawicowy. Mimo tego samego celu, jakim było obalenie „dyktatury” sanacji, oba te ruchy dążyły do tego własnymi metodami i drogami, rzadko ze sobą współpracując. Stąd też należy je raczej traktować jako dwa oddzielne zjawiska.

Przejęcie władzy przez sanację doprowadziło do zbliżenia się partii znajdujących się na lewym skrzydle areny politycznej. W latach 1926 – 1929 doszło do zacieśniania więzów współpracy pomiędzy partiami chłopskimi (różne odłamy PSL-u, Stronnictwo Chłopskie) i socjalistycznymi, reprezentowanymi głównie przez PPS. Wkrótce do owego sojuszu zbliżyła się również chrześcijańska demokracja. Działając wspólnie owe partie miały szansę na stworzenie potężnej koalicji, mogącej realnie zagrozić władzy sanacji. W roku 1929 doszło do powstania Centrolewu, czyli zjednoczenia wyżej wymienionych partii w jeden, antysanacyjny blok polityczny. Budził on wielki niepokój władzy, bowiem cieszył się bardzo dużym poparciem społecznym, prawdopodobnie przekraczającym poparcie udzielane BBWR-owi. W związku z tym obóz rządzący podjął kroki mające na celu rozbicie koalicji. Pretekstem stała się seria wieców poparcia, zorganizowana przez Centrolew w różnych miastach kraju w roku 1930. Na polecenie marszałka Piłsudskiego doszło do rozwiązania Sejmu i rozpisania nowych wyborów, a głównych przywódców partii opozycyjnych aresztowano pod pretekstem dążenia do stanu anarchii w Polsce i działania na szkodę Rzeczpospolitej. Tak zwany „proces brzeski” doprowadził do skazania liderów opozycji na kary więzienia, jednakże zakulisowo pozwolono im na emigrację z kraju, z której to możliwości skorzystała część z nich. W wyniku owego „ucięcia głowy” opozycji wybory w roku 1930 zakończyły się sukcesem BBWR-u, a wkrótce Centrolew rozpadł się ponownie na szereg mniejszych partii. Aż do roku 1939 nie były one już w stanie zjednoczyć się w tym samym stopniu.

Inaczej wyglądała opozycja prawicowa, która z powodów ideologicznych nie mogła nawet myśleć  o sojuszu z Centrolewem. Z inicjatywy Romana Dmowskiego jeszcze w roku 1926 doszło do założenia Obozu Wielkiej Polski, organizacji wspierającej ruch narodowy i zyskującej coraz większe poparcie. W roku 1928 doszło też do powołania silnego Stronnictwa Narodowego, również z inicjatywy Dmowskiego. Z czasem jednak opozycja prawicowa zaczęła tracić swoją spoistość. Na początku lat 30. doszło do wewnętrznego podziału na umiarkowaną frakcję „starych” i radykalniejszych „młodych”. Ostatecznie zwycięstwo odnieśli ci drudzy, co doprowadziło jednak wyłącznie do dalszych podziałów. W roku 1934 doszło do powstania Obozu Narodowo – Radykalnego (ONR), który mimo formalnego zakazu działalności zyskał sporą rzeszę zwolenników. Z czasem i on rozpadł się na dwa odłamy – ONR ABC i Falangę. Pojawił się również szereg mniejszych ugrupowań, naśladujących niemieckie i włoskie organizacje faszystowskie, nie były one jednak większością w ruchu narodowym.

Opozycja antysanacyjna stanowiła przez cały okres swojego istnienia znaczną siłę, która zjednoczona stanowiła realne zagrożenie dla władzy sanacyjnej. Jednakże wewnętrzne skłócenie i tarcia pomiędzy frakcjami prowadziły zazwyczaj do wewnętrznych podziałów osłabiających ruch, zaś największe i najbardziej udane próby tworzenia nowych bloków były skutecznie torpedowane przez władze. Stąd też sanacja, mimo licznych zawirowań i znacznego osłabienia swojej pozycji była w stanie utrzymać władzę aż do roku 1939 i wybuchu wojny.