Bereza Kartuska - historia, pojęcie, ofiary

Przejęcie władzy, dokonane w roku 1926 przez Piłsudskiego i jego popleczników nie spotkało się, z oczywistych względów,  z pełną akceptacją wielu środowisk zajmujących wrogie stanowisko wobec Marszałka i jego idei politycznych. Lista przeciwników rządów sanacyjnych jest długa i obejmuje zarówno polskie partie prawicowe, socjalistów, którzy czuli się „zdradzeni” przez Piłsudskiego, jak również różnorakie ukraińskie organizacje niepodległościowe. Coraz trudniejsza walka z przecwnikami politycznymi powodowała, że rządy sanacyjne stawały się coraz brutalniejsze (chociaż nigdy nie przybrały takiej formy, jak chociażby w III Rzeszy czy ZSRR). Jednym z symboli walki Sanacji z opozycją był słynny Obóz Odosobnienia w Berezie Kartuskiej, służący do bezkrwawego eliminowania szczególnie niebezpiecznych opozycjonistów.

W czerwcu 1934 roku doszło do zabójstwa jednego z bardziej znanych polityków sanacyjnych, ministra spraw wewnętrznych Bronisława Piernackiego. Zamachu dokonał przedstawiciel radykalnych środowisk ukraińskich. Wydarzenie to wywołało oburzenie w kołach rządowych. Wtedy to też powstał projekt stworzenia specjalnej placówki, w której można by umieszczać szczególnie niebezpieczne dla władzy jednostki, wyłączając je tym samym z życia politycznego. Projekt ten został poparty przez prezydenta Ignacego Mościckiego, wkrótce zaś marszałek Piłsudski wyraził swoją niechętną zgodę na utworzenie takiej placówki.

Obóz w Berezie rozpoczął swoją działalność jeszcze w czerwcu 1934 roku. Więziono w nim przedstawicieli różnych ugrupowań opozycjnych, od ONR-u po PSL, komunistów, nacjonalistów ukraińskich, ale i zwyczajnych przestępców. Do dzisiaj trwają spory na temat warunków przetrzymywania więźniów. Niektórzy historycy uważają, że więzienie to było celowo zaprojektowane w sposób mający łamać wolę więźnia, podczas gdy inni uznają, że złe warunki bytowe były wyłącznie zasługą obsługi obozu. Faktem pozostaje jednak, że miejsce odosobnienia w Berezie cieszyło się złą sławą. W czasie działalności obozu (1934 – 1939) doszło w nim do kilkunastu przypadków zgonów więźniów, głównie politycznych.

Ocena działalności Berezy jest zadaniem trudnym. Jedni widzą w niej polski odpowiednich obozów koncentracyjnych i sowieckich łagrów, podczas gdy wielu historyków uważa Berezę za zwyczajne więzienie dla przeciwników politycznych. Na pewno jednak samo istnienie Berezy położyło się cieniem na działalność kół rządowych, okrywając je złą sławą i powodując nieprzychylne spojrzenie na rządy Piłsudskiego, jak również jego następców.