Informacje wstępne
„Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią” powstała w okolicach roku 1463. Nie jest znany autor dzieła, którego rękopis znajdował się w Bibliotece Seminaryjnej w Płocku. Utwór ten powstał na bazie łacińskiego tekstu prozatorskiego datowanego na wiek XIV. „Rozmowę Mistrza Polikarpa ze Śmiercią” można wpisać w nurt średniowiecznych dzieł literackich podejmujących bardzo ważną w tej epoce tematykę wanitatywną.
Pojawienie się motywu danse macabre (taniec śmierci) w kulturze europejskiej datowane jest na XIV bądź XV stulecie. Najstarszym zachowanym do dzisiejszych czasów jego przedstawieniem są malowidła znajdujące się w krużgankach kościoła Saint Innocents w Paryżu (datowane na 20 lata XV wieku). Taniec śmierci powstał przede wszystkim po to, by uzmysłowić ludziom marność istnienia i pokazać, że śmierć dotknie każdego, niezależnie od tego, jaki stan reprezentuje i jak wiele dokonał w swym życiu.
 |
| Taniec śmierci, z cyklu drzeworytów Hansa Holbeina |
Motyw danse macabre w „Rozmowie Mistrza Polikarpa ze Śmiercią”
„Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią” - jedno z najważniejszych dzieł polskiej poezji średniowiecznej – stanowi doskonały przykład realizacji motywu danse macabre w literaturze. Tytułowa konwersacja człowieka uczonego ze śmiercią szybko przybiera hierarchiczny charakter. Mistrz Polikarp, przerażony jej obecnością i trzymaną przez nią kosą, nie jest równym partnerem w tym dialogu. Zadaje krótkie pytania, narzeka na zawroty głowy, prosi śmierć o odsunięcie się i odłożenie kosy. Natomiast kobieta będąca w stanie rozkładu (bo tak przedstawiana jest śmierć) snuje długie opowieści, przytaczając przykłady kolejnych ważnych i wielkich ludzi, których pozbawiła życia. Tak naprawdę to ona prowadzi rozmowę (jak taniec), Mistrz wtrąca tylko krótkie pytania, które stanowią pretekst do dłuższych oracji śmierci.
W mowach wygłaszanych przez śmierć pojawia się wiele przykładów potwierdzających fakt, iż nikt jej nie uniknie. Swoje pochodzenia wyjaśnia ona, mówiąc, że powstała, gdy Ewa zerwała zakazany owoc. Obdarzona mocą przez Boga musi teraz spełniać swoje obowiązki i doprowadzać ludzi przed oblicze Stwórcy.
Jak uniknąć śmierci?
Mistrz Polikarp kilkukrotnie pyta śmierć o to, czy można jej uniknąć. Proponuje jej okup, zastanawia się także nad tym, by zakopać się w ziemi lub zamurować. Śmierć prędko odpowiada mu, że niezależnie od tego, co zrobi, nie uniknie jej ostrej kosy.
Czy śmierć dotyka wszystkich ludzi?
Rozmówczyni Mistrza Polikarpa wielokrotnie podkreśla, że żaden człowiek nie jest w stanie przed nią się ukryć (jedynie Chrystus był odporny na ostrze jej kosy). Dla potwierdzenia swojej potęgi dodaje, że potrafi wcisnąć się nawet do zwierzęcych nor. Szczególnie ważne są fragmenty, w których wymienia przedstawicieli poszczególnych stanów. Nie tylko zaznacza ona, że znajdują się oni w jej mocy, ale także wymienia ich liczne przywary mające zostać „wynagrodzonymi” w czasie Sądu Ostatecznego. Te fragmenty opowieści śmierci mają znaczenie szczególne – są tekstową realizacją danse macabre (szkielety tańczące z przedstawicielami różnych stanów i zawodów), ale też stanowią bardzo cenny zapis życia średniowiecznego społeczeństwa.
W[o]jewody i czestniki,
Wszytki świecskie miłostniki,
Bądź książęta albo grabie,
Wszytki ja pobierze k sobie.
Ja z krola koronę semknę,
Za włosy j i pod kosę wemknę;
Też bywam w cesarskiej sieni,
Zimie, lecie i w jesieni.
Filozof y i gwiazdarze,
Wszytki na swej stawiam sparze
Rzemieślniki, kupce i oracze,
Każdy przed mą kosą skacze;
Wszytki zdradźce i lifniki
Zostawię je nieboszczyki.
Karczmarze, co źle piwa dają,
Nie często na mię wspominają;
Jako swe miechy natkają,
W ten czas mą kosę poznają.
Kto powinien najbardziej bać się śmierci?
Śmierć z „Rozmowy Mistrza Polikarpa...” zaznacza w swoich wypowiedziach, że znacznie bardziej powinni obawiać się jej grzesznicy, niż ludzie postępujący dobrze i żyjący w myśl nakazów Boga. Wprowadza to do utworu charakter moralizatorsko-dydaktyczny. Szczególnie znamienny jest fragment poświęcony sędziom ziemskim:
Morzę sędzię i podsędki,
Zadam j im wielikie smętki.
Gdy swą rodzinę sądzą,
Często na skazaniu błądzą;
Ale gdy przydzie sąd Boży,
Sędzia w miech piszczeli włoży
Już nie pojedzie na roki,
Czyniąc niesprawnie otwłoki,
Co przewracał sądy wierne,
Bierząc winy nieumierne.
W podobny sposób napiętnowani zostają księża i plebani, którzy zamiast opiekować się wiernymi, upijają się piwem.
Podsumowanie
Motyw danse macabre w „Rozmowach Mistrza Polikarpa ze Śmiercią” został poszerzony o aspekt moralny. Śmierć wymienia przedstawicieli wszystkich stanów, pokazując, że nikt jej nie uniknie (uniwersalizm śmierci), jednak zaznacza, że najbardziej obawiać się jej muszą grzesznicy. Wniesienie aspektu moralnego do utworu owocuje końcową refleksją Mistrza Polikarpa, która wskazuje na konieczność zmiany życia i skoncentrowania się na Bogu i dobrych uczynkach:
Już nam wszytkim ludziom gorze,
Śmirć nas wlecze jako morze.
Straciłem wsze swoje lata,
bom telko używał świata. *
* Trzeba pamiętać, że fragment ten pochodzi z części utworu zrekonstruowanej przez Jana Łosia ze staroruskiego tłumaczenia, gdyż polski rękopis urywa się wcześniej.