podarował Narodowi Polskiemu, Francji czy papieżowi, a także swoim znajomym, ponadto przekazywał znaczne kwoty na cele charytatywne. Nie dbał o pieniądze, często sprzedając dzieła po zaniżonej wartości, co w połączeniu z chorobą żony sprawiało, że ich kondycja finansowa nie była zbyt dobra. Nie mógł natomiast narzekać na brak uznania. Cieszył się ogromną sławą, był laureatem wielu nagród i odznaczeń. Przyjął też stanowisko dyrektora Szkoły Sztuk Pięknych w Krakowie.
Matejko zmarł w wieku 55 lat (1893) jako uznany artysta i człowiek zamożny, ponieważ pod koniec życia jego sytuacja materialna znów się poprawiła. Podczas pogrzebu żegnały go tłumy i słychać było bicie dzwonu Zygmunta, ciało złożono na Cmentarzu Rakowickim w rodzinnym grobowcu.
Twórczość Jana Matejki
Początkowo Jan Matejko kierował się w stronę malarstwa religijnego. Jednak doświadczenia takie jak bombardowanie Krakowa przez Austriaków czy powstanie styczniowe wywarły na nim ogromne wrażenie i zmieniły kierunek jego zainteresowań. Odtąd w jego twórczości zdecydowanie dominowały wydarzenia historyczne.
Obrazy Matejki nie stanowią wiernego odtworzenia zdarzeń, a raczej ich interpretację. Często świadomie umieszczał jakąś postać w scenie, w której nie powinna się znaleźć, jak np. Kołłątaja w „Bitwie pod Racławicami”, by podkreślić ich związek z wydarzeniami.
O obrazach Matejki mówi się, że są „filmowe”, przypominają kadry z filmu, są dynamiczne, ujęte w kadr i spiętrzone. Postacie ujęte w ruchu wyrażają silne emocje („Kazanie Skargi”, „Astronom Kopernik...”). Artysta stosuje intensywne barwy dla podkreślenia ekspresji. Lubuje się w scenach zbiorowych, skupiających na niewielkiej przestrzeni dużą liczbę bohaterów, nie gubiąc przy tym szczegółów („Bitwa pod Grunwaldem”, „Bitwa pod Racławicami”).
W portretach stara się przede wszystkim oddać podobieństwo, nie idealizuje twarzy. Jednocześnie dąży do uchwycenia cech psychicznych malowanych postaci, a także ich stanów emocjonalnych („Stańczyk”, „Rejtan - Upadek Polski”). Matejko fascynował się historią, malowanie doniosłych scen z przeszłości poprzedzał drobiazgowymi studiami nad ubraniami z danej epoki, uzbrojeniem, architekturą i innymi detalami.
Ważna rolę w kształtowaniu się indywidualnego stylu malarskiego Matejki odegrały dzieła Wita Stwosza i malarzy włoskiego renesansu, m.in. Tycjana.
Najważniejsze dzieła Jana Matejki
„Stańczyk” 1862
„Kazanie Skargi” 1864
„Rejtan - Upadek Polski”
„Unia Lubelska” 1869
„Stefan Batory pod Pskowem” 1872
„Astronom Kopernik, czyli rozmowa z Bogiem” 1873
„Zawieszenie dzwonu Zygmunta” 1874
„Bitwa pod Grunwaldem” 1878
„Hołd pruski” 1880-82
„Jan III Sobieski pod Wiedniem” 1883
„Wernyhora” 1883-84
„Bitwa pod Racławicami” 1888
„Carowie Szujscy na sejmie warszawskim” 1892
„Śluby Jana Kazimierza” 1893