Stronnictwa polityczne w Polsce XVIII w.: Familia, Stronnictwo patriotyczne, Stronnictwo królewskie, Stronnictwo hetmańskie

Ostatnie lata Rzeczpospolitej Szlacheckiej charakteryzowały się coraz większym chaosem w państwie i bezwładem jego administracji. Pogarszająca się sytuacja polityczna i gospodarcza powodowała konieczność przeprowadzenia reform. Różne były jednak zarówno propozycje zmian, jak również sposób ich przeprowadzenia.  Stąd też powstawanie różnego rodzaju stronnictw, skupiających zwolenników różnego rodzaju sił politycznych.

W latach panowania Augusta III Sasa pojawiło się silne stronnictwo polityczne, skupione wokół potężnego rodu magnackiego Czartoryskich. Właśnie ze względu na oparcie na silnych rodach magnackich przyjęło się nazywać je Familią. Nieformalnym przywódcą był Michał Fryderyk Czartoryski, wielki kanclerz litewski. Familia dążyła do zreformowania najbardziej oczywistych wad ówczesnego systemu, nie należy jednak zapominać o tym, że głównym celem istnienia Familii było zdobycie maksymalnie dużych wpływów politycznych. W opozycji do działań Familii stawali zwolennicy rodu Potockich, dwór królewski, jak również konserwatywna magnateria skupiona wokół hetmanów. Sukcesem Familii było wprowadzenie na tron Stanisława Augusta Poniatowskiego, członka jednej z rodzin wspierających wysiłki Czartoryskich.

W latach panowania Poniatowskiego wykształciły się dwa silne stronnictwa,  uznające konieczność zmian w Rzeczpospolitej i przeprowadzenia reform. Stronnictwo patriotyczne skupiało się wokół szlachty nastawionej patriotycznie i osób związanych ze Szkołą Rycerską, wśród jego zwolenników znajdowało się wielu jej absolwentów. Członkowie tego stronnictwa postulowali generalne wzmocnienie siły państwa, uniezależnienie się od państw ościennych i zwiększenie armii, która miała stać się „osłoną” dla kolejnych reform. Byli też przeciwnikami liberum veto. Wśród członków stronnictwa istnieli zwolennicy szerokich zmian społecznych, jak również bardziej umiarkowane skrzydło. Wybitnymi przedstawicielami byli bracia Stanisław Kostka i Ignacy Potoccy,  Hugon Kołłątaj.

Stronnictwo dworskie, zwane także królewskim, było skupione wokół osoby Stanisława Augusta Poniatowskiego, a popierało je wielu ówczesnych ludzi nauki i kultury, jak również uczestników Obiadów Czwartkowych. Stronnictwo dworskie dążyło do przeprowadzeniu reform wzmacniających władzę królewską i zlikwidowania największych patologii systemu Rzeczpospolitej.  Poniatowski i jego sojusznicy bardzo liczyli na możliwość sojuszu z Prusami przeciwko Rosji. Niestety, dla samych Prusaków rozmowy na temat sojuszu były jedynie elementem gry politycznej, zaś ich żądania były bardzo wygórowane.

W latach Sejmu Czteroletniego stronnictwo patriotyczne i dworskie  zbliżyły się do siebie i współdziałały ze sobą, ze względu na bardzo podobne cele.

W opozycji do nich znajdowało się stronnictwo hetmańskie, skupione wokół hetmanów Seweryna Rzewuskiego, Szczęsnego Potockiego i Ksawerego Branickiego. W jego skład wchodzili przedstawiciele konserwatywnej szlachty, którzy wierzyli, że „złota wolność” jest gwarantem istnienia Rzeczpospolitej i reagowali zajadłym oporem przed reformami, wierząc, że doprowadzą one do wprowadzenia absolutyzmu. Oczywiście nie brak też było w tym stronnictwie osób, które po prostu czerpały ogromne korzyści z panującego w państwie stanu anarchii. Członkowie stronnictwa hetmańskiego (zwanego też czasem staroszlacheckim) nie wahali się zwracać o pomoc w celu osiągnięcia swoich celów do Rosji, której zależało na utrzymaniu stanu upadku Rzeczpospolitej.