Komisja Edukacji Narodowej była pierwszą europejską instytucję państwową mającą władzę oświatową analogiczną do dzisiejszego ministerstwa. Została ona powołana 14 października 1773 roku przez Sejm Rozbiorowy. Inicjatorem tego przedsięwzięcia był król Stanisław August Poniatowski, a ambasador rosyjski Otton Magnus von Stackelberg zaakceptował ów wniosek. Przyjęto, że KEN przejmie majątek zgromadzony przez jezuitów i wykorzysta go w celach oświatowych w Rzeczpospolitej Obojga Narodów.
Do 1773 roku edukacja szkolnictwo podstawowe i średnie były organizowane głównie przez jezuitów jednak po likwidacji zakonu przez papieża Klemensa XIV należało powołać specjalny organ, który przejąłby nadzór nad edukacją. Stało się to okazją do poważnej reformy w zakresie szkolnictwa, które wcześniej skupione było na nauce teologii katolickiej. W szkołach dominowała łacina, natomiast nauki przyrodnicze, techniczne, a nawet język ojczysty traktowane były jako te o drugorzędnym znaczeniu. System taki dyskryminował przedstawicieli innych wyznań, był przestarzały i nie odpowiadał zmieniającym się potrzebom edukacyjnym.
Oficjalnie wnioskodawcą powołania Komisji Edukacji Narodowej był król, natomiast tzw. „szarą eminencją”, czyli faktycznym inicjatorem i twórcą tej instytucji, był Hugo Kołłątaj. W pierwotnym składzie KEN liczyła 8 osób, senatorów i posłów z Korony i Wielkiego Księstwa Litewskiego. Na pierwszego prezesa powołano biskupa wileńskiego Ignacego Jakuba Massalskiego, który pełnił tę funkcję do 1776 roku. Jego przewodnictwo zapisało jednak się raczej niechlubnie, ponieważ dopuścił się wielu nadużyć finansowych względem szkół litewskich.
Do grona najznamienitszych członków KEN-u należeli: J. K. Czartoryski, J. Chreptowicz, I. Potocki, A. Zamoyski, M. Poniatowski i A. Sułkowski. Najistotniejszą rolę w tworzeniu nowoczesnego szkolnictwa odegrali jednak działacze skupieni wokół H. Kołłątaja: F. Bieliński, J. U. Niemcewicz, F. Oraczewski, A. Gawroński, D. Pilchowski, H. Stroynowski i G. Piramowicz.
Zgodnie z postanowieniami, Komisja miała być zależna jedynie od króla i sejmu, co dawało jej bardzo dużą swobodę działania. Mimo to, początkowo wprowadzanie reform było znacznie utrudnione przez działania opozycji, która hamowała przejmowanie środków finansowych.
Do najważniejszych działań podjętych przez Ken należą z pewnością: reforma Uniwersytetu Jagiellońskiego i Wileńskiego, gruntowne zmiany w szkolnictwie średnim dotyczące organizacji, zakresu programu nauczania i celów wychowania. We wszystkich szkołach wprowadzono obowiązkowa naukę w języku polskim (w szkołach jezuickich dominowała łacina).