Czasy stanisławowskie - charakterystyka

Trzydziestoletni okres panowania Stanisława Augusta Poniatowskiego to czas burzliwych i dramatycznych wydarzeń historycznych: konfederacja barska, Sejm Czteroletni, uchwalenie Konstytucji 3 maja, wojna z Rosją, powstanie Kościuszkowskie i przede wszystkim trzy rozbiory, będące przypieczętowaniem upadku państwa. Jednocześnie za panowania ostatniego władcy nastąpiło odrodzenie życia kulturalnego w Polsce, dokonał się przewrót umysłowy i powstały instytucje, dzięki którym kultura polska zdołała przetrwać lata niewoli.
    
Ważną dla rozwoju kultury instytucją był Teatr Narodowy (1765), którego działalność wpłynęła ożywczo na polskich autorów dramatycznych. Jednak największą zasługą teatru było dotarcie do szerokiej rzeszy odbiorców. Sztuka teatralna dotąd zarezerwowana dla możnych, została udostępniona wszystkim obywatelom. Związani z teatrem twórcy, tacy jak Franciszek Bohomolec, Adam K. Czartoryski, Franciszek Zabłocki czy Wojciech Bogusławski byli propagatorami reform ustrojowych, a ich twórczość była politycznie i społecznie zaangażowana.
    
Rozwijało się czasopiśmiennictwo, powstały wówczas takie periodyki jak: „Monitor”, „Zabawy Przyjemne i Pożyteczne”, „Pamiętnik Polityczno-Historyczny”, Magazyn Warszawski” i inne. Wszystko to sprzyjało zmianie myślenia o narodzie. W świadomości społecznej naród przestał oznaczać tylko stan szlachecki, członkami narodu czuli się też mieszczanie i chłopi.
    
Doniosłe zmiany nastąpiły też w szkolnictwie. Król założył Szkołę Rycerską, była to instytucja w pełni świecka, kształcąca kadrę oficerską. W 1773 roku powstała Komisja Edukacji Narodowej, czyli rodzaj ministerstwa oświaty. Za jej sprawą szkolnictwo zmieniło swój charakter na bardziej świecki, do szkół wprowadzano język polski, powstawały podręczniki do gramatyki i rozprawy na temat stylu i retoryki. Poprawa poziomu wykształcenia obywateli pociągała za sobą rozwój czytelnictwa. Zwiększyło się zapotrzebowanie na takie instytucje jak biblioteki i czytelnie. Powstawały nowe drukarnie, wydawnictwa i księgarnie.
    
Król jako mecenas sztuki i literatury skupiał wokół siebie wybitnych artystów. Podczas tak zwanych obiadów czwartkowych dyskutowano na temat kondycji literatury, a także o nauce, sztuce i planowanych reformach. Do Warszawy ściągali architekci, malarze i rzeźbiarze z całej Europy, powstały wówczas liczne zabytki architektury barokowej i klasycznej jak np. Łazienki Królewskie (D. Merlini).
    
W literaturze, która po okresie saskim, znów wracała do swej świetności, dominował styl klasyczny. Franiszek Ksawery Dmochowski w „Sztuce rymotwórczej” sformułował założenia programowe tego nurtu, któremu hołdowali najwięksi twórcy epoki: I. Krasicki, A. Naruszewicz, a także S. Trembecki czy T. K. Węgierski. Swoje piętno odcisnął także sentymentalizm (F. Karpiński, F. D. Kniaźnin, J. Szymanowski) i rokoko (niektóre utwory Trembeckiego czy Węgierskiego). Charakterystyczną cechą literatury oświecenia był dydaktyzm, stąd duża popularność takich gatunków jak bajka, satyra czy komedia obyczajowa. Zaangażowanie literatury w promowanie stronnictwa reformatorskiego zaowocowało licznymi panegirykami i pamfletami, rozwijała się poezja okolicznościowa i patriotyczna.
    
W drugiej połowie XVIII nastąpił rozwój nowoczesnej prozy powieściowej. W 1776 ukazały się „Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki” I. Krasickiego, utwór łączący wątki przygodowe i utopijne z dydaktyzmem i moralizatorstwem. Później powstały liczne powieści-traktaty o charakterze publicystycznym. Powodzeniem cieszyła się proza pamiętnikarska, łącząca tematykę osobistą z obyczajową i historyczną (T. Matuszewicz, J. U. Niemcewicz, Karpiński, J. Wybicki).