Topos
Nazwa pochodzi od greckiego topos koinos = wspólne miejsce. Stały, powtarzający się motyw literacki lub obraz, funkcjonujący w obrębie danej kultury. Zbiór toposów określa się mianem „topiki”. Ważnymi źródłami toposów są mitologie świata i Biblia.
Najważniejsze toposy wywodzące się z mitologii greckiej:
Topos arkadyjski – Arkadia to mityczna kraina szczęścia, symbol ziemskiego raju; miejsce spokoju, ładu, harmonii i radości. Motyw Arkadii – urokliwego miejsca zamieszkanego przez pasterzy – pojawia się po raz pierwszy w „Bukolikach” Wergiliusza.
Topos labiryntu – motyw wielkiej, skomplikowanej budowli ma swe źródło w micie o Tezeusz i Minotaurze. Mitycznym twórcą labiryntu miał być wielki, starożytny wynalazca – Dedal. Budowla powstaje z rozkazu króla Krety, pragnącego ukryć przed światem swego potwornego syna. Tezeusz, z pomocą królewskiej córki Ariadny zabija Minotaura i odnajduje drogę powrotną z labiryntu.
Topos genezyjski – wywodzi się z mitów opisujących powstanie świata. W mitologii greckiej pierwsi bogowie wyłaniają się z chaosu, tworząc kolejne elementy nowego świata. Ze związków pomiędzy pierwszymi bogami rodzą się kolejni, rozpoczyna się walka o władzę zakończona zwycięstwem najsilniejszych. Ostatnim dziełem bogów jest człowiek.
Topos wędrówki – pojawia się w mitologiach całego świata. W mitach greckich dola wędrowca jest najczęściej kojarzona z historią Odyseusza. Król Itaki nadaremno stara się powrócić do domu, klątwa Posejdona przedłuża wędrówkę bohatera o pełne dziesięć lat. Powrót Odyseusza do ojczyzny jest często odczytywany jako metafora ludzkiego życia.
Topos Wysp Szczęśliwych – kraina wiecznego szczęścia przeznaczona dla dusz zmarłych, którzy za życia kierowali się dobrem i moralnością; synonim pozaziemskiego raju, azylu, miejsca wypełnionego spokojem i harmonią. W niektórych mitach Wyspy Szczęśliwe umieszczone są w podziemiach Hadesu, w innych – są tożsame z Polami Elizejskimi.
Archetyp
Nazwa pochodzi od greckiego arche = początek, typos = typ. To pierwotny wzorzec ludzkich postaw i zachowań, utrwalony w świadomości każdej społeczności. Archetypem może być zarówno macierzyńska miłość, zazdrość kochanków jak i postawa buntu wobec bóstw/Boga.
Oto najciekawsze z archetypów ludzkich postaw, uczuć i zachowań mające swe źródło w mitologii greckiej:
Bohater ścigany przez fatum – Przykładem jest Edyp, król Teb i członek nieszczęsnego rodu Labdakidów, uosobienie jednostki tragicznej uwikłanej w tzw. konflikt tragiczny. Bohater, ścigany przez klątwę bogów, pomimo wielkiej desperacji, zostaje uwikłany w zabójstwo ojca i małżeństwo z własną matką. Po odkryciu sekretu własnego pochodzenia Edyp wykłuwa sobie oczy i udaje się na dobrowolne wygnanie.
Matka i macierzyńska miłość – Archetyp matki najlepiej oddaje mit o Demeter i Korze. Bogini urodzaju traci ukochaną córkę i cierpi, starając się ją odnaleźć. Nie wie, że Kora została porwana przez Hadesa (za zgodą bogów). Demeter nie traci nadziei i przemierza ziemię w poszukiwaniu dziecka, jej rozpacz jest tak silna, że odbija się w obumierającej przyrodzie. Ostatecznie matka odzyskuje córkę, a jej radość zostaje odzwierciedlona poprzez powracającą co roku wiosnę.
Marzyciel – Postawę pogoni za wielkimi, niemożliwymi do spełnienia ideami uosabia zachowanie młodego Ikara. Syn Dedala zasłynął niefortunnym lotem na skrzydłach zbudowanych prze ojca. Lot ku słońcu kończy się roztopieniem wosku zlepiającego pióra i upadkiem do morza.
Rodzic opłakujący śmierć dziecka – W mitologii los opłakiwania własnego potomstwa przypada wielu bohaterom, m.in. Demeter (chociaż ta po długich poszukiwaniach odnajduje córkę) i Dedalowi (po stracie Ikara), ale w przypadku tego archetypu pierwszeństwo przypada tebańskiej królowej Niobe. Władczyni jest świadkiem tragicznej śmierci wszystkich swoich dzieci (siedmiu synów i córek). Rodzeństwo zostaje zabite przez Apollina i Artemidę, mszczących zniewagę jakiej Niobe dopuściła się w stosunku do ich matki – Latony.
Szlachetny buntownik – czyli Prometeusz, tytan i – według niektórych wersji mitów – twórca pierwszego człowieka. Pod wpływem szlachetnych pobudek (współczucie dla rodzaju ludzkiego) i wbrew wyraźnemu sprzeciwowi bogów kradnie ogień z Olimpu przekazując go ludziom. Tytan zostaje ukarany przykuciem do skały Kaukazu. Postawa Prometeusza uosabia wielkie poświęcenie jednostki dla dobra ogółu i słuszny bunt przeciw bogom.
Wędrowiec/ podróżnik – Mityczną postacią, która aż do dzisiejszych czasów uosabia dolę wędrowca (wygnańca, pielgrzyma) jest Odyseusz – król Itaki i bohater spod Troi. Po zakończeniu wojny trojańskiej władca naraża się Posejdonowi (oślepiając jego syna Polifema) i od tego momentu ściga go klątwa mściwego boga. Bohater powraca do domu po blisko dziesięcioletniej tułaczce. Jego wędrówka jest często interpretowana jako symbol ludzkiego życia.
Wierna żona – Symbolem małżeńskiej wierności jest legendarna żona Odyseusza. Penelopa czeka na swego męża konsekwentnie odrzucając kolejnych zalotników i trwając w swym postanowieniu przez dziesięć długich lat. W przeciwieństwie do wiarołomnego męża (Odyseusz zdradza żonę m.in. z czarodziejką Kirke i nimfą Kalipso), kobieta dochowuje mu wierności i z radością wita go po powrocie do domu.
Motywy:
Bóstwa:
Starożytni Grecy wierzyli w wielu bogów (politeizm). Grecki panteon obejmuje grupę kilkunastu bogów olimpijskich oraz wiele pomniejszych bóstw i personifikacji. Najważniejszą cechą tych postaci jest nieśmiertelność uzyskiwana za pomocą magicznego napoju (nektar) i pokarmu (ambrozja). Każde z bóstw posiada własny, odrębny zakres władzy i specyficzną dziedzinę podlegającą opiece (np. Posejdon panuje na morzach, Hades jest władcą podziemia). Charakterystyczną cechą nieśmiertelnych jest uleganie typowo ludzkim żądzom i słabościom. Bogowie walczą ze sobą o władzę, są zazdrośni i mściwi. Wspierają swych ulubieńców i z premedytacją niszczą przeciwników. Niektórzy budzą szacunek, inni – strach i przerażenie. Większość z nich schodzi pomiędzy ludzi i czynnie wpływa na ich losy, wspomagając dobra radą, a czasem plącząc drogi mitycznych bohaterów.
Osobnym, lecz związanym z motywem bogów, jest temat herosów. Heros to mityczny bohater (najczęściej wojownik, żołnierz), będący potomkiem boga i śmiertelnej kobiety (greccy herosi to w większości potomstwo samego Zeusa). O jego przyjściu na świat mówią liczne przepowiednie, często już samym narodzinom herosa towarzyszą niezwykłe wydarzenia. Jako dziecko heros wykazuje nadnaturalne zdolności. Zwykle jest wspierany przez jedno z bóstw, które udziela mu niezbędnych rad, wręcza magiczne artefakty i pomaga zdobywać nieśmiertelną sławę. Szczególnym szacunkiem cieszyli się herosi wybawiający ludzi od śmiertelnego niebezpieczeństwa (Herkules, Tezeusz). Najwięksi z nich zostali upamiętnieni w mitach, oddawano im cześć i budowano świątynie.
Miłości:
Kluczowy motyw wielu starożytnych motywów. W mitologii greckiej odnajdziemy niezliczone pary kochanków a każda z mitycznych historii miłosnych zasługuje na uwagę. Miłość dotykała bogów i boginie (romanse Zeusa, Afrodyty), łączyła nieśmiertelnych i śmiertelników dając początek pokoleniom herosów (Achilles, Tezeusz, Herakles). Mity to skarbnica archetypów miłości: macierzyńskiej (Demeter i Kora), ojcowskiej (Dedal i Ikar), małżeńskiej (Odyseusz i Penelopa). Najpiękniejsze historie miłosne dotyczą takich par jak: Orfeusz i Eurydyka (po śmierci żony mąż udaje się do piekieł, by wydostać ukochaną z podziemi), Filemon i Baucis (wierni małżonkowie, jedyna para ludzi ocalała w wielkim potopie), Galatea i Pigmalion (rzeźbiarz zakochany w posągu kobiety, ożywionym przez Afrodytę).
Walki:
Walka to jeden z najczęstszych motywów przewijających się w greckich mitach. Walka o władzę daje początek nowemu światu. W wyniku walki Zeus obejmuje panowanie nad Olimpem i całym światem. Bogowie walczą między sobą posługując się często niezbyt wyrafinowanymi środkami (zdrada, podstęp), walczą pierwsi ludzie naśladując bóstwa. Gdy ludzkie zbrodnie zaczynają przerażać nieśmiertelnych, ci zsyłają na ziemię potop. Bohaterowie mitów walczą z przeznaczeniem, klątwami zsyłanymi przez bogów, starając się zdobyć szczęście lub osiągnąć sławę. Do legend przechodzą herosi, wsławiający się zwycięstwami nad mitycznymi stworami.
Podstęp, spryt, przebiegłość – to często jedyna broń, którą mityczni bohaterowie mogą przeciwstawić niepokonanym bóstwom lub złemu losowi. Podstępem posługuje się Tezeusz, opuszczający labirynt za pomocą nici Ariadny i Orfeusz, pragnący odzyskać ukochaną żonę. Podstęp to przede wszystkich domena Odyseusza – pomysłodawcy stworzenia konia trojańskiego i podróżnika, któremu podczas dziesięcioletniej podróży do domu udało się pokonać niezliczone przeszkody.