Geneza
Słowo „antyk” pochodzi od łacińskiego antiqus, które znaczy tyle, co „dawny”, „starożytny”. Kultura antyczna odnosi się więc do tego, co było pierwotne i legło u początków europejskiej cywilizacji. Często określa się ją mianem „klasycznej”. Przymiotnik „klasyczny”, pochodzący od łacińskiego classicus, oznacza po pierwsze „tradycyjny”, po drugie zaś „doskonały, wzorcowy”. Klasycyzm, jako estetyka oparta na ideałach ładu, harmonii i piękna, stał się prądem pojawiającym się we wszystkich epokach historycznych.
Jeszcze innym określeniem odnoszącym się do starożytności jest termin „kultura śródziemnomorska”, czyli charakterystyczna dla krajów położonych w basenie Morza Śródziemnego. Dokładnie chodzi tu o kraje południowe, w opozycji do krajów północnych, takich jak np. Niemcy, które wykształciły kulturę odmiennego bieguna – mroczną i diaboliczną. Kultura antyku jest więc swoistym znakiem prapoczątku. Ze względu na specyficzne warunki geograficzne kojarzy się ją z Arkadią – krainą wiecznej szczęśliwości.
 |
| Ceramika zdobiona w stylu geometrycznym 775 - 725 p.n.e. |
Ramy czasowe
Właściwą kulturę grecką poprzedzała kultura kreteńska i mykeńska (XIX – XII w. p. n. e.). W XV w. p.n.e. Achajowie najechali Kretę i zapoczątkowali surowy styl mykeński. W dziejach kultury greckiej wyróżnia się natomiast trzy podstawowe okresy.
Pierwszy – okres archaiczny, to czas pomiędzy XII a V w. p. n. e. Ludność Grecji stanowiły wówczas dwa główne plemiona: Dorów i Jonów, które miały dwie przeciwstawne kultury. W wyniku ich szczególnego połączenia wykształciła się specyficzna kultura grecka, opierająca się na systemie rywalizujących ze sobą państw-miast. Duży wpływ na sztukę tego czasu wywarła kultura Egiptu i Bliskiego Wschodu. Wtedy rozwija się wielka literatura epicka – dzieła Homera i Hezjoda, ze względu na stworzenie alfabetu. Z kultu religijnego zaczyna powstawać teatr. W VI w. powstaje wspaniała liryka i pierwsze dzieła filozoficzne (Talesa, Pitagorasa, Heraklita). W architekturze panują dwa style: dorycki i joński.
Drugi okres w rozwoju sztuki to okres klasyczny (V- IV w. p. n. e.). Najważniejszym wydarzeniem tego czasu było zwycięstwo Greków w wojnie z Persami w 480 r. p. n. e. Prym kulturalny wiodły wówczas Ateny pod rządami Peryklesa. Szczególnie rozwija się wówczas teatr, architektura i rzeźba (m. innymi Myron, Fidiasz, Poliklet). W Atenach działali słynni filozofowie: Sokrates, Platon i Arystoteles.
 |
| Grupa Laokoona – rzymska kopia rzeźby Agesandrosa, Polydorosa i Atenodorosa (okres hellenistyczny) |
Ostatni okres, hellenistyczny, trwał od IV w. p. n. e. do I w. n. e. Wiązał się on z panowaniem Aleksandra Wielkiego, który zlikwidował dawną demokrację i wprowadził w poszczególnych państwach monarchie absolutystyczne. Nowymi ośrodkami gospodarczo-kulturalnymi stały się Rodos, Aleksandria i Pergamon. W zawiązku z podbojami władcy na Wschodzie kultura grecka zaczerpnęła wiele wzorców z innych państw i stała się kulturą synkretyczną. W dziedzinie filozofii powstały szkoły stoickie i epikurejskie. W I w. n. e. Grecja została zdobyta przez Rzym, który w większości przejął jej religię, obyczajowość, sztukę i kulturę.
Najważniejsze zasady estetyczne
Podstawowym ideałem starożytnej estetyki była kalokagatia, czyli połączenie piękna zewnętrznego z przymiotami duchowymi. Piękno było zatem dla Greków również kategorią etyczną, ponieważ utożsamiano je z dobrem. W zakresie ideału estetycznego wyróżniano: ład, harmonię, precyzję, symetrię. Istotny wpływ na pojęcie piękna miały poglądy Pitagorasa, od którego zaczerpnięto zasadę odpowiednio wyważonych proporcji, przejawiającą się np. w liryce w postaci rytmu. Celem sztuki miało być odwzorowywanie praw natury, czyli imitacja świata zewnętrznego (zasada mimesis). Przedstawiano więc przede wszystkim to, co typowe.
Dzieła sztuki realizowały określony kanon piękna, który podlegał jednak pewnym zmianom. Kanon sprowadzał się przede wszystkim do wyważenia proporcji w taki sposób, żeby sprawiały wrażenie idealnych. W architekturze osiągano taki efekt nie tylko dzięki matematycznym wyliczeniom, ale również uwzględnieniu złudzeń optycznych. Z tego powodu np. kolumny były nieco pogrubiane na jednej trzeciej wysokości.
 |
| Procesja panatejska, fragment fryzu z 445 – 438 p.n.e. |
Znamienne było dwojakie traktowanie sztuki. Architekturę, rzeźbę i malarstwo rozumiano bowiem jako techne, czyli rzemiosło. Natomiast poezję i muzykę traktowano jako ars (dzieło geniuszu). Sztuka miała charakter sakralny, ponieważ była podporządkowana politeistycznej religii. Spełniała również funkcje społeczne, stanowiąc wspólne dobro.
Specyfika sztuki rzymskiej
Sztuka starożytnego Rzymu była oparta przede wszystkim na zasadach mecenatu, a najważniejszym jej zwierzchnikiem był cesarz. Jej główną funkcją było umacnianie i gloryfikowanie władzy, a także służenie ogółowi społeczeństwa.