Trzech mistrzów
Epika to jeden z trzech rodzajów literackich. Jego wyznacznikiem jest konstruowanie tekstu z elementów takich, jak fabuła, narracja, narrator, bohater, akcja i wątek. Dzieła epickie opowiadają więc jakąś historię. Na epikę starożytną składają się zarówno wielkie formy, takie jak epos, poemat epicki, jak i krótsze: opowiadanie, nowela. Mniejsze teksty epickie najczęściej stanowią tu zresztą część składową eposu czy poematu.
Utwory reprezentujące epikę starożytną mają najczęściej postać wierszowaną i rytmizowaną (tzw. epica poesis). W eposie heksametr, czyli metrum składające się z sześciu stóp, pełni funkcję mimetyczną, to znaczy stanowi środek, za pomocą którego naśladuje się rzeczywistość w ludzkim umyśle. Należy oczywiście pamiętać, że w starożytności nie znano jeszcze rozróżnienia rodzajów literackich, trychotomicznego podziału dokonał bowiem dopiero Diomedes. Ponadto formę pisaną poprzedzała literatura oralna, czyli pieśni wędrownych poetów (aojdów), którzy tworzyli utwory z ludowych baśni, mitów i legend.
Starożytna epika ma wielu przedstawicieli, jednak dalsze losy epiki europejskiej wyznaczyło trzech najwybitniejszych twórców. Chodzi mianowicie o Homera, Hezjoda i Wergiliusza. Dwaj pierwsi twórcy to poeci starożytnej Grecji, natomiast Wergiliusz to największy wieszcz Rzymu, który dokonał swoistej syntezy dokonań poprzedników.
Trzy antyczne etosy
Mistrzowie antycznej epiki stworzyli trzy etosy, które stały się podstawą europejskiego humanizmu. Etos z gr. ethos znaczy tyle, co charakter. Można powiedzieć, że jest to pewna koncepcja człowieczeństwa, wzór postępowania. Homer stworzył swoje dwa wielkie eposy na przełomie IX i VIII w. p. n. e. - „Iliadę” i „Odyseję”. Pierwszy z nich opowiada o pięćdziesięciu dniach ostatniego roku wojny trojańskiej, a motywem spajającym cały tekst jest gniew Achillesa. W eposie tym Homer tworzy etos agonistyczny, to znaczy koncepcję człowieka-wojownika. Z kolei w „Odysei”, gdzie przedstawia się dzieje Odyseusza wracającego do domu z wojny trojańskiej, zostaje pokazany etos wędrowca.
Hezjod natomiast w swoim najważniejszym poemacie epickim z VII w. p. n. e., czyli w „Pracach i dniach” stworzył etos człowieka pracy. Wergiliusz tworząc w „Eneidzie” (I w. n. e.) postać Eneasza, dokonał syntezy wszystkich tych wzorców, a jego dzieło wyznaczyło kanon europejskiego eposu, również w kwestii formalnej. O ile bowiem np. „Iliada” i „Odyseja” składały się z 24 ksiąg, o tyle od „Eneidy” zaczyna się epickie dzieło o 12 księgach.
Można więc powiedzieć, że starożytna epika ujmuje ludzkie życie w trzech podstawowych wymiarach: vita oznacza tu bellum, czyli wojnę, ifor, a więc drogę i labor – pracę. Znamienne jest, że w antyku rozumiano etos jako coś, co można nieustannie kształtować i doskonalić. W ten sposób został określony ideał człowieka, czyli greckie arete – połączenie przymiotów charakteru takich, jak duma (ujmowana jako poczucie godności), szlachetność i wielkoduszność.