Pierwsze wydanie książki Jana Parandowskiego, „Mitologia. Wierzenia i podania Greków i Rzymian” miało miejsce w 1924 r. Znany eseista zebrał w swoim dziele najważniejsze opowieści charakteryzujące politeistyczną religię antyku.
Parandowski skupił się na obrazie starożytnych wierzeń, jaki został upowszechniony przez Homera i Hezjoda na przełomie VIII i VII w. p. n. e. Twórcy ci ujednolicili bowiem antyczny system religijny: ograniczyli znaczenie bóstw lokalnych, natomiast wyeksponowali bogów olimpijskich. To właśnie ci poeci starali się wyeliminować mroczne przesądy i krwiożercze bóstwa, domagające się ludzkich ofiar, na rzecz religii jasnej, harmonijnej i pięknej. Ponadto bogowie ulegają tu antropomorfizacji – przypominają postaci ludzkie. Taki właśnie obraz mitologii Greków i Rzymian przekazuje Parandowski. Jego narracja jest niezwykle potoczysta i barwna, ma zatem niewiele wspólnego z językiem dyskursu naukowego. Dzięki temu Parandowski przybliża antyk szerokiemu gronu odbiorców.
Książka została podzielona na dwie części. Pierwsza zawiera religijne podania starożytnych Greków, natomiast druga skupia się na wierzeniach Rzymian. Podania rzymskie w dużej mierze są oparte na opowieściach greckich, a imiona bogów mają italskie odpowiedniki, np. Zeus – Jowisz, Afrodyta – Wenus, Ares – Mars. Typowo rzymskie są natomiast mity dotyczące początków wiecznego miasta: o Romusie i Romulusie i o Eneaszu, a także personifikacje np. Concordia (Zgoda) czy Fides (Wierność). Każda z części książki została poprzedzona odpowiednim wstępem, wyjaśniającym specyfikę greckich i rzymskich wierzeń.
Kategoryzacja mitów greckich
Parandowski pogrupował mity według przejrzystych kategorii. W części dotyczącej mitologii greckiej znalazły się po pierwsze opowieści kosmogoniczne, dotyczące powstania świata i człowieka, a więc wyłonienie się świata z Chaosu, wojny między bogami, a także historia Prometeusza i potopu. Następnie autor wyróżnił mity o bogach olimpijskich, czyli podania o Dzeusie, Herze, Atenie, Apollu, Artemis, Hermesie, Hefajstosie, Afrodycie, Erosie, Charytach i Aresie. Kolejną grupę stanowią wierzenia na temat bogów światła i powietrza. Składają się na nie mity o Heliosie, Eos, Selene, Iris, o „dziwach niebieskich” oraz wiatrach. Następnym rodzajem są tu mity o bogach ziemskich: Hestii, Demeter, Dionizosie, Panu, Sylenach, Satyrach, Nimfach i Asklepiosie. W dalszej kolejności zostały umieszczone podania na temat królestwa morza. Następnie zaś mity o królestwie piekieł. Inną grupą wyróżnioną przez Parandowskiego są baśnie o bóstwach doli i spraw ludzkich: Hymenie, Hypnosie, Mojrach, Nemezis, Nike, Tanatosie, Temidzie i Tyche. Autor wyodrębnił także mity o greckich bohaterach: Heraklesie, bohaterach Aten, Tezeuszu, herosach Argos, o rodzie Tantalosa, a także o: legendach tebańskich, korynckich, lakońskich, kreteńskich, polowaniu na dzika kaledońskiego i wyprawie Argonautów. Ostatnią natomiast kategorią mitycznych opowieści są historie o wojnie trojańskiej, wśród których znalazła się także tułaczka Odyseusza.
Klasyfikacja mitów rzymskich
Podobne kryteria podziału Parandowski zastosował również w stosunku do mitologii Rzymian. Autor wyróżnił tu bowiem podania dotyczące kultu zmarłych i bóstw domowych. Następnie stworzył klasę podań o naczelnych bogach. Wśród nich autor omówił Janusa, Jowisza, Junonę, Minerwę, a także Marsa. Odmiennie jednak niż w przypadku mitologii greckiej, nie mamy tu raczej do czynienia z przytoczeniem opowieści, ponieważ autor koncentruje się raczej na tym, jak wyglądał kult tych bóstw. Kolejne mity zostały nazwane przez Parandowskiego historiami o bóstwach ziemi, pól, lasów i źródeł. Oddzielną kategorię stanowią rzymskie personifikacje pojęć. Autor wyróżnił również mity, które wiążą się z kultem cezarów. Ostatnią grupę stanowią zaś legendy rzymskie, obejmujące: wędrówkę Eneasza i powstanie Rzymu.