„Lament świętokrzyski” zwany także „Żalami Matki Boskiej pod krzyżem” lub „Posłuchajcie, bracia miła” (incipit) jest, obok „Bogurodzicy”, zaliczany do największych arcydzieł polskiej poezji średniowiecznej.
Geneza „Lamentu świętokrzyskiego”
Najczęściej stosowana nazwa – „Lament świętokrzyski – pochodzi od miejsca, w którym dzieło to było przechowywane – klasztoru benedyktynów na Łysej Górze. Dokładna data powstania utworu nie jest znana, lecz badacze szacują, że było to w XV w. Najstarszy rękopis tekstu, będący jego odpisem, powstał w 1470 r. w klasztorze św. Krzyża, a wykonał go Andrzej ze Słupi. Natomiast autor dzieła wciąż pozostaje nieznany.
Istnieją liczne przypuszczenia, że „Lament świętokrzyski” nie był samodzielnym utworem, lecz fragmentem nieznanego misterium wielkopiątkowego, które nie zachowało się w całości do naszych czasów. Jedyna część nawiązuje swoją treścią do gatunku bardzo powszechnego w średniowieczu – planktu (od łacińskiego „planctus” – płacz, narzekanie), czyli utworu wyrażającego żal po zmarłej osobie i nawołującego do współudziału w rozpaczy. Dzieła tego typu bardzo często wykorzystywane były w twórczości religijnej (istniały także planty świeckie), szczególnie w okresie Wielkiego Postu, co wiązało się ze wspólnym przeżywaniem męki Chrystusa.
Autor „Lamentu świętokrzyskiego” najpewniej inspirował się dokonaniami wcześniejszych twórców chrześcijańskich. Pierwsze teksty ukazujące żal Matki Boskiej pod krzyżem powstały już w IV stuleciu na Wschodzie, a jednym z najznamienitszych autorów był św. Efrem Syryjczyk („Żale Najświętszej Panny nad cierpiącym Jezusem”).
Do ważniejszych dzieł tego typu w ówczesnej Europie należała również sekwencja „Stabat Mater Dolorosa”, której autorem był włoski mnich franciszkański Jacopone da Todi. Impulsem do stworzenia „Lamentu świętokrzyskiego” mogła być także znajomość średniowiecznych kazań poświęconych tematyce Męki Pańskiej. Jednym z ich najbardziej znaczących twórców był Jakub de Voragine, a jego dokonania na grunt polski przenosił i poddawał stosownej obróbce Peregryn z Opola.
Najważniejsze motywy w „Lamencie świętokrzyskim”
„Lament świętokrzyski” stanowi przede wszystkim realizację motywu maryjnego, który w związku z rosnącym w siłę kultem Matki Boskiej stawał się coraz ważniejszy dla średniowiecznego chrześcijaństwa.
To pochodzące z XV w. dzieło wykorzystuje popularny ówcześnie motyw Stabat Mater Dolorosa, czyli „Stała Matka Boleściwa (pod krzyżem)”. W „Lamencie świętokrzyskim” jest on zrealizowany w sposób szczególny: utwór ten koncentruje się głównie na ukazaniu psychiki Maryi, dzięki czemu bardzo mocno przybliża jej sytuację emocjonalną czytelnikowi (być może kiedyś był to widz).
Ze współudziałem odbiorców w cierpieniu wiąże się także inny motyw, jaki można odnaleźć w „Lamencie świętokrzyskim” – motyw compassio, czyli współodczuwania, współcierpienia. Służył on nie tylko wyeksponowaniu bólu Matki Boskiej i skłanianiu do współczucia, lecz pokazywał także, że cierpienie Maryi jest cierpieniem całej ludzkości, która również uczestniczy w dziele Zbawienia.
„Lament świętokrzyski” bardzo mocno eksponuje sceny męki Jezusa, przywołując krwawe obrazy z ostatnich ziemskich chwil Syna Bożego. Pod tym względem wpisuje się on w nurt utworów dolorystycznych (łacińskie „dolor” – ból, cierpienie). Dzieła tego typu były szczególnie popularne w wiekach XIV i XV. Dosadne wręcz pokazywanie męki Chrystusa miało nie tylko budzić wielkie wrażenie, ale także skłaniać do refleksji nad własnym życiem i postępowaniem.