W drugiej połowie V w. p.n.e. narodziła się historia, która od tej pory miała przedstawiać dzieje historyczne w świetle faktów, a nie mitów. Historie stanowiły nową jakość w piśmiennictwie greckim poświęconym przeszłości, dzięki bogactwu odpowiednio zaprezentowanego materiału.
Historycy i kronikarze Greccy – Herodot
Herodot (485 – 426 r. p.n.e.) był przede wszystkim wielkim podróżnikiem. To w dużej mierze właśnie dzięki jego wyprawom zostały stworzone przez niego źródła odnoszące się do historii, m.in. Persji, Babilonii czy też Egiptu. Podczas swoich licznych podróży po Europie i Azji Mniejszej zebrał sporą ilość materiałów odnoszących się nie tylko do historii ale również geografii oraz etnografii.
Herodot według części badaczy miał był pisarzem rzetelnym i obiektywnym, pozbawionym właściwej jego następcom „greckiej pychy cywilizacyjnej”. Jego styl określano jako gawędziarski oraz obrazowy. Szczególną cechą jego warsztatu było, w wypadku braku wiarygodnych informacji, wierne przekazywanie niepewnych relacji, z ewentualnym podaniem różnych ich wersji i wyrażeniem swoich wątpliwości, czyli przyznawanie się do niezdolności odtworzenia danego faktu.
W swoim najbardziej znanym dziele pt. „Dzieje”, opisał historie konfliktu grecko – perskiego, przedstawiając je jako odwieczną walkę między Europą a Azją. Oprócz samych faktów historycznych, Herodot podaje wiele informacji dotyczących życia i obyczajów mieszkańców, obydwóch kontynentów.
Herodot uważany był za ojca historii, jednak jego dzieła na tle późniejszych twórców uważane są za naiwne. Ze względu na to, iż był osobą głęboko wierzącą uważał, że to właśnie bogowie kierują biegiem historii.
Historycy i kronikarze Greccy – Tukidydes
W przeciwieństwie do jak już wspomniano naiwnego dziejopisarstwa Herodota, w „Wojnie peloponeskiej” Tukidydesa opisane zostały przemiany jakie miały miejsce z końcem V w Starożytnej Grecji – skutki wojny między greckimi polis.
Tukidydes (460 – 399 r. p.n.e.) urodził się w Atenach, był członkiem jednej z pierwszych rodzin ateńskich, w roku 424 p.n.e. został wygnany – jako strateg nie zdążył zapobiec zdobyciu Amfipolis przez Brasidasa. Tukidydes tak sam opisywał swoje wygnanie:
„Tak się złożyło, że po mej strategii pod Amfipolis musiałem dwadzieścia lat spędzić z dala od ojczyzny. Miałem wtedy sposobność dokładniej śledzić wypadki zarówno po jednej, jak i po drugiej stronie, a na skutek wygnania szczególnie po stronie peloponeskiej”.
Tukidydes, w odróżnieniu od swojego poprzednika Herodota, nie wierzył w interwencje bogów w sprawy ludzie, a co za tym idzie również ich wpływ na historie. W swoich pracach starał się dociec prawdy biorąc pod uwagę głównie czynnik ludzki – dlatego też nazywano go „badaczem natury ludzkiej”.
Poprzez swoja „Wojnę peloponeską” dążył do wykrycia głębszych przyczyn konfliktu rozbijającego Grecje – wskazywał istnienie związków zachodzących między faktami. Dzięki tej metodzie Tukidydes stał się twórcą tzw. historiografii pragmatycznej.
Zastosował on sztukę jasnej, logicznej, przekonującej prezentacji i obrony własnego stanowiska, która w jego czasach stała się – za sprawą Peryklesa oraz sofistów, niezbędnym narzędziem polityków do stworzenia nowego typu narracji historycznej. Cel historyka widział w odtwarzaniu schematów zachowań jednostek i grup dla ułatwienia działalności przyszłym politykom, dlatego ograniczył treść do spraw politycznych i wojskowych. Jak pisał:
„Jeśli chodzi o słuchaczy, to dzieło moje, pozbawione baśni, wyda im się może mniej interesujące, lecz mi wystarczy, jeśli uznają je za pożyteczne ci, którzy będą chcieli poznać dokładnie przeszłość i wyrobić sobie sąd o takich samych lub podobnych wydarzeniach, jakie zgodnie ze zwykłą koleją spraw ludzkich mogą zajść w przyszłości”.
Historycy i kronikarze Greccy – Ksenofont
Poziomu jaki prezentował Tukidydes nie udało się osiągnąć młodemu pisarzowi Ksenofontowi (430 – 355 r. p.n.e.), kontynuatorowi jego prac dotyczących wojen peloponeskich. Ksenofont został w młodości wygnany z Aten za popieranie oligarchii, większość życia spędził w Sparcie.
Od Tukidydesa przejął on ujmowanie faktów w łańcuchy przyczynowo-skutkowe oraz ograniczenie problematyki do polityczno-militarnej, a zasadniczej narracji – do czasów im współczesnych lub niewiele wcześniejszych, by móc korzystać ze świadectw bezpośrednich uczestników wydarzeń.
Ksenofont był autorem pierwszego romansu historycznego – „O wychowaniu Cyrusa” (Cyropedii), a zasłynął przed wszystkim swoim dziełem „Wyprawy Cyrusa”, opisujące powrót najemników greckich nad Morze Czarne z Babilonii.