Głoskę ż oznacza się w pisowni dwojako - literą ż lub połączeniem rz.
ZASADY PISOWNI RZ
Rz piszemy jeśli w wyrazach pokrewnych wymienia się na r (dworzec - dworca, pierze - pióro, szerzyć - szeroki).
Rz piszemy w zakończeniach:
-arz, -erz w nazwach zawodów i wykonawców czynności (drukarz, marynarz, wioślarz, rycerz, fałszerz, szlifirerz),
-mistrz (zegarmistrz, burmistrz, wachmistrz),
-mierz (dalekomierz, obrotomierz, gazomierz).
Rz piszemy po spółgłoskach:
- b (brzeg, brzdęk, cebrzyk),
- ch (chrzest, schrzanić, spichrz),
- d (podrzeć, drzewo, drzwi),
- g (podgrzybek, grzesznik, rozgrzewka),
- j (spojrzeć, dojrzewać, rozejrzeć się),
- k (pokrzywa, Krzysztof, skrzek),
- p (pieprz, przyroda, wyprzedzić),
- t (potrzask, trzepać, strzyga),
- w (wrzos, zawrzeć, Wawrzyniec).
Pisowni rz w wielu wyrazach nie reguluje żadna z powyższych zasad. Wyrazy te trzeba zapamiętać. To np. orzech, jarzębina, rzeka, porzeczka, korzystać, burza, rzadko, wierzch.
UWAGA!
1. Po wymienionych wyżej spółgłoskach ż piszemy wtedy, gdy:
a. jest częścią partykuły -że (dajże, róbże, kopże, wstawże),
b. rdzeń wyrazu zaczyna się od ż-, a przedrostek kończy - spółgłoską ( od-żywić, w-żenić się, ob-żerać się).
2. Pisownię wyrazów Pszczyna, pszczoła, pszenica, kształt, bukszpan, kszyk (gatunek ptaka), Pszoniak (nazwisko) należy zapamiętać.
3. W języku polskim wiele wyrazów kończy się na -aż (masaż, witraż, kolportaż) lub -eż (papież, Chodzież, młodzież).
ZASADY PISOWNI Ż
Ż piszemy, jeśli w wyrazach pokrewnych wymienia się na:
- g (rożek - róg, dróżka - droga, możesz - mogę),
- dz (pieniążek - pieniądz, mosiężny - mosiądz, księża - ksiądz),
- h (drużyna - druh, watażka - wataha, Sapieżyna - Sapieha),
- z lub ź (mrożonka - mróz / mrozić, zagrożenie - groza / groźba, wożę - wóz / wozić),
- s (książę - księstwo, mąż - męski, węższy - wąski).
Ż piszemy po spółgłoskach:
- l (ulżyć, odwilż, Elżbieta),
- ł (małżowina, małżeństwo, łżesz),
- r (rżenie, drżeć, szarża).
Ż piszemy po spółgłosce n w wyrazach zapożyczonych (np. oranż, branża, donżuan).
Pisowni ż w wielu wyrazach rodzimych i obcych nie reguluje żadna z powyższych zasad. Wyrazy te trzeba zapamiętać. To np. żmija, spiżarnia, wieża, jałmużna, czyżyk, ażur, różnica, żelazo, żuraw, życzenie, chyży.
UWAGA
1. Po spółgłosce m możemy pisać i ż (komża, mżawka, Łomża), i rz (umrzeć, mrzonka, Mrzeżyno).
2. Pisownię wyrazów gżegżółka, zawżdy, piegża oraz zawierających dwuznak dż (np. dżem, Tadżykistan, dżdżysty, dżin, dżokej, dżudo, dżdżownica) należy zapamiętać.
3. W zakończeniach wyrazów mogą występować i końcówki -aż, -eż (metraż, wiraż, grabież, łupież), i -arz, -erz (twarz, paprykarz, pacierz, kołnierz).
