Głoskę u we współczesnej polszczyźnie oznacza się za pomocą dwu liter – u oraz ó.
ZASADY PISOWNI Ó
Ó piszemy, jeśli w wyrazach pokrewnych wymienia się na:
- o (bóg – bogowie, zachód – zachody, mróz – mroźny),
- e (pióro – pierze, wiózł – wieźć, szóstka – sześć),
- a (wrócić – wracać, skrót – skracać, mówić – mawiać).
Ó piszemy w zakończeniach wyrazów:
a. -ów (Kraków, gotów, parów),
b. -ów w dopełniaczu liczby mnogiej rzeczowników (D. kogo? czego? – psów, domów, przypadków),
c. w przyrostkach -ówna (Nowakówna, Kowalczykówna, Bobrówna),
d. w przyrostkach -ówka (makówka, główka, głodówka).
Ó piszemy na początku następujących wyrazów: ósemka, ósmak, ósmoklasista, ósmy, ów, ówczesny, ówdzie.
W języku polskim funkcjonuje spora ilość wyrazów z ó, o pisowni których nie decyduje żadna z powyższych zasad. Ich pisownia ma bowiem uzasadnienie historyczne (tzn. wynika z procesów, jakim na przestrzeni wieków podlegał nasz język). Wyrazy te trzeba po prostu zapamiętać:
Krótka, rózga, kłótnia, córka,
zbój, powrósło, ogół, skórka,
włókno, włóczka, wróżba, różna,
żółw, tchórzliwy, wróbel, próżniak.
Oprócz czółna, żółtko, wiórek,
wójt, równina, chór przepiórek.
Póty, póki, król, jaskółka,
róża, Józef, szczegół, półka,
źródło, mózg, wiewiórka, która,
stróż, ogórek, wspólna, góra,
próchno, próba, późno, włóka.
Zapamiętaj, łatwa sztuka!
(W. Gawdzik)
UWAGA!
Ó nigdy nie występuje na końcu wyrazu.
ZASADY PISOWNI U
U piszemy na początku większości wyrazów, np. uliczka, upodobanie, ukrop, urlopowicz, uczynek, urodzaj, użycie, uwierać.
Na końcu wyrazu zawsze występuje u (menu, nandu, karibu, écru, domu, człowieku, samolotu).
U piszemy w wielu przyrostkach, np.:
-uch (piecuch, maluch, leniuch),
-uchna, -uchny (matuchna, ciotuchna, leciuchny),
-unek (pocałunek, gatunek, rysunek),
-unia, -unio (lalunia, mamunia, dziadunio),
-usia (wnusia, żabusia, paniusia),
-us (nagus, zgrywus, dzikus),
-uszek (paluszek, kłębuszek, dzbanuszek),
-uś (dziadziuś, kotuś, pracuś),
-utki (słodziutki, malutki, równiutki).
U piszemy w zakończeniach form czasu teraźniejszego czasowników (-uję, -ujesz, -uje itd.), np. gotuję, gotujesz, gotuje, gotujemy, gotujecie, gotują.
U piszemy w wielu wyrazach, których pisownię należy zapamiętać (m.in. Artur, budzik, grupa, klucz, lunapark, łupina, natura, ruszać, trubadur, wybuchać, zaułek itd.).
UWAGA!
W wyrazach zasuwka, skuwka, okuwka i zakuwka piszemy u, ponieważ uwzględnia się ich pochodzenie od czasowników zasuwać, skuwać, okuwać, zakuwać. Cząstkę -uw traktuje się jako część rdzenia wyrazów, nie - przyrostek.