„Kamienie na szaniec” - znaczenie tytułu
By lepiej zrozumieć sens tytułu dzieła Aleksandra Kamińskiego, konieczne jest odwołanie się do wiersza Juliusza Słowackiego pt.: „Testament mój”. W szóstej strofie tego utworu pojawiają się następujące słowa:
(…) Lecz zaklinam — niech żywi nie tracą nadziei/ I przed narodem niosą oświaty kaganiec; A kiedy trzeba, na śmierć idą po kolei,/ Jak kamienie przez Boga rzucane na szaniec!
Szaniec w terminologii militarnej oznacza umocnienie polowe – punkt strategiczny wykorzystywany w czasie prowadzenia manewrów wojennych. Jednak słowo to można rozumieć także w bardziej metaforyczny sposób – jako oparcie, osłonę.
W swoim poetyckim testamencie Juliusz Słowacki,zaliczany przecież do grona wieszczów narodowych, pozostawił potomnym wskazówki dotyczące właściwe postawy życiowej człowieka. Ważne miejsce w wierszu zajmuje kwestia ojczyzny. Sam poeta nie doświadczył wolnego w niej życia – zmarł rok po Wiośnie Ludów, w 1849 r. Podkreślał jednak, iż sprawa Polski nie była mu obojętna:
(…) Lecz wy, coście mnie znali, w podaniach przekażcie,/ Żem dla ojczyzny sterał moje lata młode:/ A póki okręt walczył — siedziałem na maszcie,/ A gdy tonął — z okrętem poszedłem pod wodę (…).
Słowa użyte w tytule książki przez Aleksandra Kamińskiego podkreślają konieczność podjęcia walki w imię najwyższego dobra – ojczyzny. Akcentują także wielkie znaczenie takiej postawy, która – w myśl romantycznych nurtów historiozoficznych – spełnia część boskiego planu. Dlatego też ludzie, którzy poszli na śmierć, tacy jak główni bohaterowie książki Aleksandra Kamińskiego, pozostawili po sobie najwspanialszy testament, potwierdzony ich wielkim bohaterstwem.
Patriotyzm w „Kamieniach na szaniec”
Bohaterowie powieści Aleksandra Kamińskiego – młodzieńcy należący do 23. warszawskiej Drużyny Harcerskiej „Pomarańczarnia” – w czerwcu 1939 r. zdali maturę i ukończyli Liceum im. Stefana Batorego. Ich głowy pełne były wspaniałych planów, wszyscy dopiero obierali swoje życiowe drogi. Wtedy niespodziewanie nadszedł 1 września 1939 r., awraz z pierwszymi wystrzałami cała planowana przyszłość odeszła w zapomnienie. W obliczu wielkiego zagrożenia najważniejsze okazało się dobro Polski.
W październiku 1939 r. bohaterowie „Kamieni na szaniec” przystąpili do PLAN-u – Polskiej Ludowej Akcji Niepodległościowej. Ich zadania polegały głównie na prowadzeniu akcji propagandowych. Po pewnym czasie drogi Alka, Rudego i Zośki rozeszły się. Każdy z nich zajmował się czym innym, lecz starał się robić to, co niezbędne w wojennej rzeczywistości (np. przez pewien czas byli szklarzami, gdyż istniało wielkie zapotrzebowanie na szkło).
Wiosną 1941 r. trzem głównym bohaterom udało się dołączyć do Małego Sabotażu. Od tego momentu uczestniczyli w akcjach sabotażowych i dywersyjnych. Wiązało się z olbrzymim ryzykiem, chłopcy jednak nie wahali się go podejmować, zawsze wypełniali rozkazy i okazywali gotowość do walki za ojczyznę.
Kiedy 23 marca 1943 r. Janek Bytnar („Rudy”) został aresztowany przez gestapo, jego towarzysze nie wahali się ruszyć mu z pomocą. Zośka długo przekonywał dowództwo, by zorganizować akcję. W jej wyniku udało się odbić przyjaciela, lecz śmiertelną raną okupił to Alek; co nie przeszkodziło mu pomóc jeszcze kolegom w odwrocie. Obrażenia odniesione przez Rudego także okazały się śmiertelne. I on, i Alek odeszli ostatniego dnia marca. Po ich śmierci Tadeusz Zawadzki („Zośka"” długo nie mógł dojść do siebie. Wkrótce i on dołączył do towarzyszy, ponosząc śmierć we wsi Sieczychy (20 sierpnia).
Historia głównych bohaterów dzieła Aleksandra Kamińskiego pokazuje wspaniały i dojrzały patriotyzm, który nie ograniczał się jedynie do mierzenia z broni w okupantów. Zośka, Alek i Rudy kochali swój kraj autentyczną miłością. Odpowiednie wzorce zostały im wpojone już w dzieciństwie, co później przyniosło wspaniałe owoce. Prezentowana przez nich postawa nie jest w żadnej mierze szowinistyczna, lecz opiera się na pokorze i autentycznym uczuciu do swojego kraju. Kiedy bohaterowie nie mogą walczyć, zajmują się rozwieszaniem ulotek lub kolportowaniem prasy. Gdy upadł PLAN, podjęli pracę w przydatnym na ówczesnych czas sektorze (szklarstwo). Dopiero później przyszło im stanąć na placu boju. Wtedy właśnie dali ostateczny dowód miłości do ojczyzny, ginąc bohatersko na posterunku.
Wzorzec patriotyzmu przedstawiony w „Kamieniach na szaniec” zdecydowanie można nazwać uniwersalnym – obowiązującym nie tylko w czasie wojny. Losy głównych bohaterów dzieła pokazują przecież, iż ojczyźnie można ofiarować nie tylko życie – to ostateczność – ale również rozmaite zdolności, umiejętności, talenty. Za ich pomocą przyczynić się do jej rozwoju.
„Kamienie na szaniec” - najważniejsze motywy
Motyw przyjaźni
Jeden z głównych motywów powieści Kamińskiego to przyjaźń. Przyjaźń łączy głównych bohaterów książki: Rudego, Zośkę i Alka. Jest to silne braterskie uczucie, przejawiające się w lojalności, zaufaniu i pewności, że w razie niebezpieczeństwa zawsze można na siebie liczyć – wartości bezcenne w trudnych czasach okupacji.
Szczególna więź łączy Zośkę i Rudego, bohaterów o podobnych charakterach i poglądach. Każdy z nich ma spokojne usposobienie, kieruje się rozwagą i rozsądkiem. Zarówno Zośka, jak i Rudy chcą się ciągle dokształcać. W wolnych chwilach prowadzą ożywione dyskusje na temat kultury, pracy społecznej, a nawet filozofii. Tym większy jest szok Zośki po stracie najbliższego przyjaciela.
Rudy umiera w otoczeniu przyjaciół, towarzyszy broni, trzymając za rękę Zośkę. Przyjaźń łączy większość bohaterów utworu. Jest – podobnie jak solidarność – wartością niezbędną do przetrwania w trudnych wojennych czasach.
Motyw śmierci
Śmierć to stały element „wojennego krajobrazu” – towarzyszy wojennym uchodźcom, więźniom Pawiaka, uczestnikom ulicznych łapanek. Śmierć to także ryzyko wliczone w działania członków dywersji. Każdy z bohaterów ma świadomość tego, że kolejna akcja może być ostatnią. Stąd szczegółowe szkolenia i praca nad dokładnym rozplanowaniem każdej akcji. Pomimo starań całego sztabu ludzi nie można przewidzieć ani uniknąć niebezpieczeństwa. Każda śmierć towarzysza broni jest ciosem dla bohaterów. Bolą zwłaszcza tragedie, których można było w jakiś sposób uniknąć (śmierć Felka, Grubego i Michała po akcji pod Czarnocinem). Bohaterowie dostrzegają też różnicę pomiędzy śmiercią żołnierską (podczas walki z wrogiem) a zgonem na skutek uwięzienia czy tortur (śmierć Rudego), stąd błyskawiczna zemsta na oprawcach Janka Bytnara.
Przed śmiercią Rudy prosi o odczytanie fragmentu wiersza Słowackiego pt.: „Testament mój”. Cytat o kamieniach rzucanych przez Boga na szaniec symbolizuje poświęcenie i bohaterską śmierć dla dobra ogółu.
Motyw walki
Walka to główny motyw utworu. Aleksander Kamiński szczegółowo opisuje metody walki Polski Podziemnej. Członkowie Małego Sabotażu zajmują się głównie przeciwdziałaniem hitlerowskiej propagandzie. Ich akcje obejmują m.in.: wybijanie wystaw fotograficznych ze zdjęciami Niemców, gazowanie restauracji i kin, do których uczęszczają hitlerowcy, zrywanie niemieckich flag, manifestowanie polskich świąt narodowych. Zadaniem Małego Sabotażu jest wsparcie moralne społeczeństwa i uświadomienie wrogowi istnienia podziemnego ruchu oporu.
Akcje dywersyjne obejmują z kolei działania już z użyciem broni i materiałów wybuchowych. Członkowie tzw. Grup Szturmowych zajmują się uwalnianiem więźniów, wysadzaniem pociągów z niemiecką bronią, szeroko zakrojonymi akcjami zbrojnymi (np. likwidacja niemieckich posterunków).
Aleksander Kamiński uświadamia wartość walki precyzyjnej, dobrze zaplanowanej i – pomimo niewielu środków dostępnych walczącym – skutecznej.