Bóg kontra rycerz
Główna różnica pomiędzy Mickiewiczowskim mesjanizmem a winkelriedyzmem tkwi w samym źródle owych koncepcji. Pierwsza z nich odwołuje się bowiem do postaci Jezusa Chrystusa, czyli Boga-człowieka, który z miłości do ludzi umarł na krzyżu i tym samym dokonał dzieła zbawienia. W centrum pomysłu „Polski jako Chrystusa narodów” znajduje się więc sakralny wymiar ofiary narodu. Cierpienie za ojczyznę jest święte, posiada cel najwyższy.
Z kolei winkelriedyzm opiera się na nawiązaniu do średniowiecznego rycerza. Arnold Winkelried to bowiem XIV-wieczny bohater narodowy Szwajcarii, który poniósł śmierć w walce z Austrią, w bitwie pod Sempach. Dzięki temu, że skierował włócznie wroga na własną osobę, doprowadził do ostatecznego zwycięstwa rodaków. Jest to zatem postać wielka, ale pozbawiona rysów świętości. Działanie Winkelrieda odbywa się na płaszczyźnie doczesnej, nie gładzi on grzechów ludzkości, ale walczy o wolność swojego narodu.
Bierność kontra aktywność
Można jednak powiedzieć, że istotą różnicy pomiędzy mesjanizmem i winkelriedyzmem jest opozycja pomiędzy biernością i aktywnością. Chrystus nie buntuje się bowiem przeciwko swoim wrogom, przyjmuje cierpienie bez słowa sprzeciwu, „jak baranek prowadzony na rzeź”.
Tymczasem Winkelried do ostatniej chwili walczy przeciwko Austriakom i ginie z bronią w ręku. Mesjanizm jest zatem apologią ofiary i cierpienia, natomiast winkelriedyzm to apoteoza walki i oporu. Niekwestionowanym świadectwem tego faktu jest na przykład pieśń Nieznajomego na placu przed Zamkiem Królewskim, w której mowa jest o przemianie wina z uczty na cześć cara w sztylet - narzędzie śmierci tyrana:
Jutro błyśnie jutrznia wiary,
Pijcie wino! Idźcie spać!
My weźmiemy win puchary,
By je w śklanny sztylet zlać
Śmierć za Europę
Pomiędzy obiema koncepcjami narodowo-wyzwoleńczymi zachodzą również relacje podobieństwa. Zarówno w mesjanizmie, jak i winkelreidyzmie chodzi o to, że Polska musi się poświęcić dla dobra Europy. Chrystus umarł bowiem za ludzkość, natomiast Winkelried oddał życie za swój naród. Z tego powodu niejednokrotnie błędnie utożsamiano ze sobą obie propozycje, najczęściej wskazując na wtórność Słowackiego względem Mickiewicza.
Dyskredytacja obu koncepcji
Warto jednak pamiętać, że Słowacki nie opowiada się za żadną z wymienionych koncepcji. Pokazuje zgubne skutki obu i dokonuje ich dyskredytacji. Pokazuje, że ani samotne cierpienie za ojczyznę, ani samotna walka nie mogą przynieść spodziewanego efektu. Dobrze charakteryzuje tę postawę pisarza Stanisław Makowski:
Nie zaaprobował poeta ani koncepcji Polski – Chrystusa narodów z „Widzenia ks. Piotra”, ani Polski – Winkelrieda narodów z monologu Kordiana. Krytycznie odniósł się zarówno do poezji przedpowstaniowej, propagującej podstępne metody walki, jak i popowstaniowej, próbującej tworzyć optymistyczną filozofię narodowych dziejów (…). Zakwestionował wszelkie wodzowskie funkcje poezji. W ten sposób wyrastał na nowego poetę romantycznego, który demaskował stwarzane przez Mickiewicza romantyczne mity.