Geneza
Wiersz „Sowiński w okopach Woli” stanowi liryczne opracowanie tematu powstania listopadowego. Słowacki sięgnął tu po autentyczny epizod z końca wojny polsko-rosyjskiej 1830 r., kiedy to generał Józef Sowiński zginął na szańcach warszawskiej Woli broniącej stolicy przed naporem Rosjan. Poeta upowszechnił więc legendę dzielnego dowódcy mimo że nie wiadomo, czy jest ona zgodna z prawdą, ponieważ dokładne okoliczności śmierci Sowińskiego nie są znane.
„Starzec o drewnianej nodze”
Wiersz należy do gatunku poezji epickiej, ze względu na rozbudowaną rolę, jaką odgrywa w nim fabuła przedstawiająca ostatnie chwile generała. Ponadto tekst został udramatyzowany, zawiera bowiem elementy dialogu polskiego dowódcy z rosyjskimi żołnierzami.
Centralną postacią wiersza jest oczywiście generał Sowiński, którego poeta charakteryzuje za pomocą kilkakrotnie powtarzającego się określenia: „starzec z drewnianą nogą”. Ta antonomazja stanowi kluczowy wers utworu. Dzięki temu zabiegowi poetyckiemu Słowacki buduje bowiem wyrazisty kontrast pomiędzy fizyczną słabością żołnierza, a jego niesamowitą odwagą. Oto przedstawia się tu starca, który stojąc wśród ciał poległych towarzyszy, opuszczony przez własnych żołnierzy postanowił nie poddać się wrogowi i zginąć z honorem. Do generała przybywają Rosjanie, młodzi adiutanci marszałka Paskiewicza, prosząc go o oddanie szpady. Polski dowódca jednak kategorycznie odmawia. Wyjawia powody swojej decyzji. Uważa mianowicie, że musi tak uczynić ze względu na pamięć swoich wielkich przodków i naukę dla młodych pokoleń. Słowacki czyni z postaci generała symbol ostatniego polskiego patrioty. Dobrze oddają to słowa Sowińskiego:
Choćby nie było na świecie
Jednego już nawet Polaka,
To ja jeszcze zginąć muszę
Za miłą moją ojczyznę,
za ojców moich duszę.
Zdanie Sowińskiego przypomina retorykę „Mazurka Dąbrowskiego”, w którym mówi się, że Polska istnieje dopóty, dopóki żyją Polacy. Tym samym generał stanowi nie tylko przeciwwagę dla krytykowanych przez Słowackiego dyktatorów powstania, ale staje się również symbolem ducha polskiego narodu, który zawsze podejmuje walkę za ojczyznę do ostatniej kropli krwi.
Symbolika mesjańska
Naczelny motyw tekstu, czyli drewniana noga starca, jest symbolem mesjańskim. Słowacki nieustannie podkreślając ów cielesny szczegół, nawiązuje do drzewa krzyża, na którym zawisło ciało Chrystusa. Nieprzypadkowo terenem akcji staje się tu kościół, a dokładnie ołtarz, na jakim wspiera się Sowiński. Jego śmierć na ołtarzu jest stylizowana na śmierć Jezusa i łączy w sobie oba wymiary chrześcijańskiej teologii: krzyż i ołtarz (na którym odtwarza się rytuał poświęcenia Zbawiciela).
Ponadto warto zwrócić uwagę na opowieść Sowińskiego o tym, że jego drewniana noga była obiektem pośmiewiska młodzieży, tymczasem stała się bramą do nieba. Słowacki wyraźnie parafrazuje więc retorykę biblijną, czyli twierdzenie, że znak hańby (krzyż) stał się znakiem zbawienia. Można więc powiedzieć, że ofiara Sowińskiego ma wymiar zbawczy dla polskiego narodu. Bohater oddaje swoje życie, gładząc grzechy niegodziwych tchórzy i zdrajców Polski.