Proces przejmowania władzy w Polsce przez siły podległe ZSRR był skomplikowany i wieloetapowy, ze względu na skomplikowane powiązania pomiędzy poszczególnymi państwami koalicji antyhitlerowskiej. Mimo że Józef Stalin już od 1943 miał cichą zgodę sojuszników na opanowanie Polski, ze względu na to, że była ona członkiem antyhitlerowskiego sojuszu, nie mógł tego zrobić otwarcie, a jedynie stworzyć pozory „przejęcia władzy z woli ludu” przez kierowane przez Moskwę marionetki.
Dzięki utworzeniu w Polsce działającej w konspiracji Polskiej Partii Robotniczej (1943) i działającego w Moskwie Związku Patriotów Polskich Józef Stalin zyskał potrzebną mu do zachowania pozorów grupę „aktywistów”, którzy mieli w imieniu ZSRR rządzić w Polsce. Po zerwaniu w roku 1943 stosunków z rządem polskim w Londynie komuniści mogli już otwarcie rozpocząć formowanie nowej władzy. Pierwszą taką próbą była powołana bez wiedzy Moskwy, ale zaakceptowana przez Stalina Krajowa Rada Narodowa, utworzona przez PPR 1 stycznia 1944 roku. 22 lipca z połączenia ZPP i KRN powstał Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego.
31 grudnia 1944 PKWN został przekształcony w Tymczasowy Rząd Republiki Polskiej, a 28 czerwca 1945 w Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej z Edwardem Osóbką-Morawskim jako premierem. Doszło do tego w momencie, gdy część polityków zachodnich, ze Stanisławem Mikołajczykiem na czele, uznało, że nie ma już szans na wyparcie komunistycznego rządu z kraju i jedyną szansą na ocalenie demokracji jest współpraca. Odrodzone Polskie Stronnictwo Ludowe pod wodzą Mikołajczyka było przejściowo tolerowaną opozycją, nie trwało to jednak długo. W roku 1946 władze komunistyczne przeprowadziły referendum ludowe (słynne „3 Pytana”) na temat nowych granic, zmian w ustroju i władzy. Sfałszowane wyniki posłużyły do rozpętania nagonki na stronnictwo Mikołajczyka, który 8 lutego 1947 roku zrezygnował ze stanowiska, a już wkrótce był zmuszony opuścić kraj.
Już od dłuższego czasu trwała akcja niszczenia resztek podziemnego oporu, zintensyfikowana po pokazowym procesie przywódców podziemia w Moskwie (tzw. proces szesnastu, 1945). W roku 1948 na Kongresie Zjednoczeniowym PPR i PPS połączyły się w Polską Zjednoczoną Partię Robotniczą, kończąc z pozorami i rozpoczynając okres niepodzielnej władzy komunistów nad Polską. Oficjalnie nowe państwo nosiło nazwę Polska Rzeczpospolita Ludowa, chociaż zazwyczaj w nieoficjalnych pismach, gazetach i na uroczystościach używano nazwy Polska Ludowa. Znamienne jest, że celowo nie używano ani nazwy „socjalistyczna”, ani „komunistyczna”, mimo że lepiej oddałoby to prawdziwy charakter nowej władzy w Polsce.