Polska Zjednoczona Partia Robotnicza (PZPR) - powstanie, cele, członkowie, historia

PZPR, czyli Polska Zjednoczona Partia Robotnicza, była przez prawie cały okres istnienia PRL-u jedyną legalnie działającą partią i w praktyce główna siłą zarządzającą krajem. Całkowicie kontrolowana przez ZSRR, stanowiła niejako kluczowy element kontroli nad Polską, jaką roztoczył w okresie powojennym blok wschodni.

PZPR powstała w roku 1948, w wyniku tzw. kongresu zjednoczeniowego, na którym PPR "połączył się" (w praktyce wchłonął) ugodowych polityków z innych partii lewicowych (PSL, PPS itp.). Kierownictwo PZPR (Komitet Centralny KC PZPR) było całkowicie podporządkowane Moskwie i miało kontrolować PRL w imieniu ZSRR, zachowując przy tym pozory niezależności kraju. W praktyce jednak zdarzały się okresy, gdy wpływy Związku Radzieckiego były większe i mniejsze. Na czele partii stawał zawsze I sekretarz, zgodnie z modelem radzieckim.

Oficjalnym celem PZPR było doprowadzenie do budowy w Polsce "państwa ludowego", socjalistycznego, o powszechnej równości i dobrobycie. W praktyce PZPR było siłą przenikającą wszystkie aspekty życia społecznego. Komórki partyjne były zakładane praktycznie w każdym większym zakładzie, fabryce i PGR-ze.  W wielu wypadkach dalsza kariera danej osoby była związana z byciem lub pozostawaniem poza partią, stąd też na młodych i ambitnych ludziach ciążyła presja, czasami wręcz przymus zapisywania się do PZPR.

Rozwój wewnętrzny PZPR można podzielić na kilka etapów. Lata 1948-1956 to okres rządów Bieruta i "stalinizacji" zarówno Polski, jak i partii. Wzorem sowieckim w PZPR dochodziło wtedy do czystek, w wyniku których osadzano w więzieniach polityków uznawanych za zbyt "wolnomyślących" i nie trzymających się ściśle linii partyjnej. Śmierć Bolesława Bieruta i powszechna w bloku wschodnim "destalinizacja" otworzyły nowy okres. Na czele partii stanął Władysław Gomułka, uznawany wcześniej za "liberalnego" komunistę. Stopniowo jednak w partii zaczął narastać wewnętrzny konflikt o władzę. W czasie trwania lat 50.  i 60. w PZPR uformowały się różne nieformalne "kliki", wywierające wpływ na Gomułkę i jego rządy. Do roli nowych przywódców zaczęli predestynować Edwarda   Gierek  i  Mieczysław Moczar. Do najważniejszych "frakcji" partyjnych należeli wtedy "kaliszanie", "puławianie", „natolińczycy” i "partyzanci". Ostatecznie w roku 1970 władzę przejęła ekipa  Edwarda Gierka.

Dekada gierkowska jest często uważana za najlepszy gospodarczo etap PRL-u, kiedy to doszło do znacznego polepszenia się warunków bytowych znacznej części społeczeństwa i dużych inwestycji w infrastrukturę. Wszystko to miało swoją cenę w postaci ogromnego zadłużenia kraju, które w końcu doprowadziło do poważnego kryzysu. W roku 1976 doszło też do serii protestów i zmian w konstytucji, gdzie dodano kontrowersyjne fragmenty o sojuszu polsko-radzieckim i roli władzy ludowej. Ostatecznie skompromitowana ekipa Gierka ustąpiła pod koniec lat 80. Na jej miejsce „wskoczyli” wojskowi członkowie Partii, z generałami Wojciechem Jaruzelskim i Czesławem Kiszczakiem na czele. Początkowe lata panowania nowej ekipy to pozorna zgoda na liberalizację systemu i zalegalizowanie działalności opozycyjnej („Solidarność”). W grudniu 1981 roku wprowadzono jednak Stan Wojenny, a władzę przejęła Wojskowa Rada Ocalenia Narodowego, mająca znamiona junty wojskowej.

PZPR w czasie lat 80. coraz trudniej było utrzymać władzę w targanym kryzysem, znacznie osłabionym ekonomicznie krajem. W 1989 roku władze partii uznały, że jedyną szansą na utrzymanie władzy jest dogadanie się z opozycją. Stąd też słynne obrady „Okrągłego Stołu” i będące ich następstwem wybory w czerwcu 1989 roku, w których to, mimo zagwarantowanej ilości miejsc w Sejmie, PZPR poniosła pełną klęskę prestiżową. Przez jakiś czas wydawało się, że PZPR może jeszcze przetrwać, ostatecznie jednak na XI Zjeździe Partii w styczniu 1990 roku doszło do (niespodziewanego) samorozwiązania. Politycy PZPR w dużej mierze zasilili szeregi świeżo formowanych ugrupowań lewicowych, w tym głównie Sojuszu Lewicy Demokratycznej (SLD).