„Lalka” to powieść realistyczna, która w wiarygodny sposób przedstawia panoramę polskiego społeczeństwa II połowy XIX wieku. Akcja powieści rozgrywa się kilkanaście lat po upadku powstania styczniowego. Dla Polaków mieszkających na terenie zaboru rosyjskiego był to czas wzmożenia represji i cenzury. Koniec wieku XIX to także okres głębokich przemian społecznych i cywilizacyjnych, również na ziemiach polskich. Dynamicznie rozwijały się wtedy duże miasta, które przyciągały nowych pracowników z terenów wiejskich. Coraz większe znaczenie zaczęło więc zyskiwać mieszczaństwo. Warstwą społeczną, która przeżywała poważny kryzys ekonomiczny i tożsamościowy, było z kolei ziemiaństwo. Duża część ziemian traciła wówczas swoje majątki, dlatego musiała przenieść się do miast. Elita intelektualna ówczesnej Polski to tzw. inteligencja, jej przedstawiciele czuli największą odpowiedzialność za dalsze losy społeczeństwa polskiego. Z inteligencji wywodzili się najwybitniejsi polscy myśliciele i twórcy epoki pozytywizmu, między innymi pisarz Bolesław Prus, autor „Lalki”.
Obraz polskiego społeczeństwa w „Lalce” Bolesława Prusa
W „Lalce” sportretowani zostali przedstawiciele wszystkich warstw społecznych. Społeczność zamieszkująca ówczesną Warszawę była niezwykle zróżnicowana pod względem statusu ekonomicznego. Rodzina Łęckich to typowi przedstawiciele ubożejącej i odchodzącej w niebyt arystokracji. Tomasz Łęcki jest właścicielem kamienicy i niegdyś był posiadaczem wielkiego majątku, ale obecnie stoi na skraju bankructwa. Cechuje go wielka duma z powodu przynależności do arystokracji i lekka arogancja w stosunku do innych warstw społecznych. Łęcki roztrwonił swój majątek z powodu życia ponad stan. Mieszczaństwo w „Lalce” to grupa zróżnicowana, złożona z ludzi wykonujących różne zawody. Typowym przedstawicielem mieszczaństwa jest kupiec i przedsiębiorca, Stanisław Wokulski, który dorabia się majątku na handlu bronią w czasie wojny. Jego przyjacielem jest Ignacy Rzecki, stary subiekt (sklepikarz), sumiennie wykonujący swoją pracę. Warstwę inteligencką reprezentuje Helena Stawska, kobieta zaradna i wyemancypowana, która sama zarabia na utrzymanie swojej rodziny. Najgorzej wiodło się warszawskiej biedocie, która zamieszkiwała między innymi Powiśle. Ludzie ci nie mieli podstawowych środków do życia, cierpieli z powodu niedożywienia, chorób i braku perspektyw. Warstwę tę reprezentuje rodzina Wysockich, której Wokulski pomaga finansowo, oferując pracę ojcu rodziny.
Obraz polskiego społeczeństwa w „Dziadach części III” Adama Mickiewicza
Dramat Mickiewicza to hołd oddany młodym polskim patriotom, którzy poświęcali życie walce narodowowyzwoleńczej. Studenci brali udział w działaniach konspiracyjnych, za co byli prześladowani przez władzę carską. Znaczna część polskiego społeczeństwa była jednak obojętna wobec tragicznego losu patriotycznej młodzieży. Niektórzy Polacy wybierali nawet jawną zdradę. Taką postawę prezentują poplecznicy okrutnego senatora Nowosilcowa. Jednym z nich jest Doktor, postać wzorowana na wileńskim profesorze i lekarzu, Auguście Becu.