Motyw przemiany duchowej bohatera znany jest od starożytności. Czytelnicy dzieł literackich od zawsze inspirowali się spektakularnymi metamorfozami. Chcieli mieć nadzieję, że nawet najgorszy złoczyńca może zmienić się na lepsze i okazać skruchę za swoje złe uczynki. Motyw przemiany duchowej jest często wykorzystywany przez twórców baśni i utworów fantasy. W konwencji baśniowej dobro zawsze okazuje się silniejsze niż zło, dlatego negatywni bohaterowie przechodzą niekiedy metamorfozę i stają się godni naśladowania. Rozwój duchowy człowieka fascynował twórców epoki romantyzmu. Wielu bohaterów romantycznych to ludzie, którzy przechodzą spektakularną przemianę, np. z nieszczęśliwego kochanka w bojownika o wolność ojczyzny. Ten romantyczny motyw zainspirował Henryka Sienkiewicza, autora powieściowej trylogii o I Rzeczpospolitej.
Motyw przemiany duchowej bohatera w „Potopie” Henryka Sienkiewicza
Akcja powieści Henryka Sienkiewicza rozgrywa się w czasach potopu szwedzkiego. Głównym bohaterem utworu jest Andrzej Kmicic, szlachcic polski, który zamierza na mocy testamentu pewnego Litwina poślubić piękną Oleńkę. Kobieta dostała bowiem wybór – albo wyjdzie za mąż za Kmicica, albo pójdzie do klasztoru. Kmicic i Oleńka przypadają sobie do gustu, ale przeszkodą na drodze do szczęścia jest porywczy charakter mężczyzny. Szlachcic stoi na czele bandy awanturników, która dokonuje rozbojów, a nawet zabójstw. Kiedy jego towarzysze zostają zabici, Kmicic okrutnie mści się na okolicznej szlachcie litewskiej, po czym przepada bez śladu. Polska jest w tym czasie mocno zagrożona przez najazd szwedzki, który obejmuje coraz większe tereny Rzeczpospolitej. Kmicic postanawia walczyć o wolność ojczyzny. W dobrej wierze przysięga wierność Januszowi Radziwiłłowi, litewskiemu księciu, który oddaje swoje ziemie królowi Szwecji. Kmicic zostaje uznany za zdrajcę ojczyzny, postanawia więc zmienić nazwisko i oczyścić swoje dobre imię. Nieskutecznie próbuje porwać księcia Bogusława Radziwiłła, bierze także udział w obronie Częstochowy. W czasie bitwy o Jasną Górę odznacza się wielkim męstwem i odwagą, np. wysadza olbrzymie działo, które mogłoby zniszczyć cały klasztor. Dzięki temu zdobywa zaufanie samego króla polskiego, Jana Kazimierza. Kmicic zostaje oficjalnie zrehabilitowany i zdobywa serce ukochanej Oleńki. Sienkiewiczowski bohater jest przykładem człowieka, który porzuca prywatę i staje się gotowym do wielkich poświęceń patriotą.
Motyw przemiany duchowej bohatera w „Panu Tadeuszu” Adama Mickiewicza
Jednym z najważniejszych bohaterów epopei Mickiewicza jest Jacek Soplica, który ukrywa się przed światem pod pseudonimem Robak. Szlachcic ten został niesłusznie uznany za zdrajcę ojczyzny, po tym jak zastrzelił w gniewie Stolnika Horeszkę. Motywy Jacka były jednak osobiste, a nie polityczne. Soplica ucieka po zabójstwie z kraju i zaciąga się do wojska. Kiedy nie jest już w stanie walczyć, zostaje mnichem bernardyńskim i emisariuszem Napoleona. Pragnie przygotować powstanie na Litwie, żeby pomóc Francuzom w walce z Rosją. Wyzwolenie ojczyzny staje się jego głównym życiowym celem. Jacek Soplica jest wzorem polskiego patrioty.