Pokolenie pozytywistów idealistycznie wierzyło, że społeczeństwo można odmienić na lepsze.
Myśliciele tamtej epoki wiedzieli jednak, że ewolucja społeczna powinna odbywać się stopniowo, dlatego wymaga długotrwałej pracy, w którą muszą być zaangażowani przedstawiciele lepiej wykształconych warstw społecznych. Po upadku powstania styczniowego zgasła nadzieja na odzyskanie niepodległości poprzez dokonanie czynu zbrojnego. Romantyczne ideały walki narodowowyzwoleńczej zostały więc porzucone przez pozytywistów. Ideę powstania zbrojnego zastąpiono postulatem pracy u podstaw. Tym terminem określa się działania na rzecz podniesienia poziomu wykształcenia i standardu życia najuboższych grup społecznych. W pozytywizmie społeczeństwo porównywano do ludzkiego organizmu. Pozytywiści uważali, że do prawidłowego funkcjonowania organizmu społecznego potrzebne jest usprawnienie działania wszystkich jego części. Wspierali więc rozwój polskich przedsiębiorstw, organizacji, stowarzyszeń kulturalnych i instytucji naukowych. Wzmacnianie gospodarki i zasobów intelektualnych kraju nazwano pracą organiczną.
Cena bycia idealistą w „Lalce” Bolesława Prusa
Postawę idealistyczną prezentuje wielu bohaterów „Lalki”. Jednym z nich jest Stanisław Wokulski, przedsiębiorca i mieszczanin, zakochany do szaleństwa w pannie Izabeli Łęckiej. Bohater ten idealistycznie wierzy, że miłość od pierwszego wejrzenia jest możliwa, a ludzie mogą być sobie przeznaczeni. Wokulski idealizuje miłość i obiekt swoich uczuć, co kończy się dla niego tragicznie. Izabela Łęcka okazuje się zupełnie inną osobą, niż ta, którą bohater sobie wyobrażał. Kiedy jego idealistyczna wizja upada, Wokulski postanawia popełnić samobójstwo, nie potrafi bowiem żyć bez wiary w miłość. Idealistą jest również Julian Ochocki, kuzyn Izabeli, który pasjonuje się nauką i nowoczesnymi wynalazkami. Ochocki marzy o skonstruowaniu maszyny latającej – wynalazku mogącego odmienić losy świata. Temu celowi poświęca swój czas i pieniądze. Rezygnuje także z życia osobistego, ponieważ rewolucyjna idea, w którą wierzy, pochłania go całkowicie. Ochocki czuje się nierozumiany przez otoczenie. W końcu postanawia wyjechać z kraju, żeby bez przeszkód kontynuować swoje badania.
Cena bycia idealistą w „Ludziach bezdomnych” Stefana Żeromskiego
Głównym bohaterem powieści jest Tomasz Judym, lekarz-idealista, który bez reszty poświęca się opiece nad najuboższymi. Judym osiągnął awans społeczny dzięki szczęściu, ambicji i samozaparciu, dlatego czuje dług wobec społeczeństwa, a w szczególności wobec warstwy społecznej, z której się wywodzi. Doktor dobrze rozumie, że biedni i pokrzywdzeni przez los nie mają szans na poprawę swojego losu, są zatem skazani na pomoc i miłosierdzie innych. Jego wrażliwe i empatyczne usposobienie nie pozwala mu na obojętność wobec bliźnich. Kiedy Judym zakochuje się ze wzajemnością w Joannie, staje przed trudnym wyborem. Ostatecznie decyduje się pozostać kawalerem, ponieważ dzięki temu będzie miał więcej czasu dla pacjentów. Ceną za bycie idealistą jest w życiu doktora Judyma samotność.