II połowa XIX wieku to czas potężnego skoku cywilizacyjnego w Europie Zachodniej. Niemal cały kontynent przeżywał wówczas rewolucję przemysłową, która ogarnęła wszystkie sfery życia. W miastach powstawały wielkie fabryki i zakłady przemysłowe, które przyciągały tysiące mieszkańców wsi chcących poprawić swój byt materialny. Duże miasta rozrastały się, niektóre zanotowały wielokrotny wzrost liczby ludności w krótkim czasie. Masowa migracja do miast spowodowała pogłębienie nierówności społecznych oraz przyrost liczby ludzi biednych i zepchniętych na margines społeczeństwa. Miasta cieszyły się dużym zainteresowaniem pozytywistycznych pisarzy, były tematem wielu powieści realistycznych i naturalistycznych. Akcja „Lalki”, najwybitniejszej polskiej powieści epoki pozytywizmu, toczy się przede wszystkim w Warszawie. Prus ukazał swoje ukochane miasto jako tętniącą życiem i pełną kontrastów metropolię.
Miasto jako metropolia w ujęciu realistów na przykładzie „Lalki” Bolesława Prusa
Warszawa w „Lalce” jest miejscem zamieszkania różnych grup społecznych i narodowościowych. Znajdującą się pod zaborem rosyjskim stolicę Polski zamieszkują Polacy, Żydzi, Niemcy i Rosjanie. Opisana w powieści kamienica jest domem dla przedstawicieli różnych warstw społecznych. Nieruchomość należy do rodziny Łęckich, ubożejących arystokratów, którzy żyją w oderwaniu od rzeczywistości. Łęccy stoją na skraju bankructwa z powodu życia ponad stan i złych decyzji finansowych. Mimo to nadal powodzi im się lepiej niż większości mieszkańców Warszawy. Najszerzej opisaną grupą społeczną w „Lalce” są mieszczanie. Ludzie ci zajmują się pracą umysłową, handlem lub prowadzeniem drobnych przedsiębiorstw. Mieszczaninem jest główny bohater powieści, Stanisław Wokulski, który dorabia się na handlu bronią w czasie wojny. Dziewiętnastowieczna Warszawa była miejscem sprzyjającym coraz większej emancypacji kobiet, które mogły podejmować pracę zarobkową. Przykładem kobiety samodzielnej i wyemancypowanej jest Helena Stawska, uboga inteligentka, samotnie utrzymująca swoją rodzinę. Los kobiet był jednak trudny pod względem prawnym i ekonomicznym. Dużą część miasta zajmowały dzielnice biedy, które zamieszkiwali ludzie ubodzy i niewyedukowani, zepchnięci na margines życia społecznego. Duże skupisko biedoty miejskiej znajduje się na Powiślu. Sytuacja żyjących tam ludzi jest dramatyczna – mieszkańcy Powiśla cierpią z powodu nędzy, bezrobocia, chorób i braku higieny.
Miasto jako metropolia w ujęciu realistów na przykładzie „Zbrodni i kary” Fiodora Dostojewskiego
Akcja powieści Dostojewskiego rozgrywa się w rosyjskiej metropolii o nazwie Petersburg. Miasto to jest miejscem zamieszkania różnorodnych grup, ale autor skupia się na sportretowaniu petersburskiej biedoty – alkoholików, prostytutek, nędzarzy, lichwiarzy i przestępców. Głównym bohaterem powieści jest student Raskolnikow, w którym zakochuje się prostytutka Sonia. Raskolnikow dopuszcza się zabójstwa niegodziwej lichwiarki, za co zostaje skazany na pobyt w łagrze. Powieść Dostojewskiego miała pierwotnie opisywać dramatyczny los rodziny alkoholika, ale pisarz zmienił koncepcję pod wpływem wydawcy.