Pod koniec XIX wieku jedną z najważniejszych idei społecznych stała się emancypacja kobiet. Łączy się to z powstaniem ruchu emancypacyjnego, który był podwaliną współczesnego feminizmu. Emancypantki walczyły o równouprawnienie kobiet we wszystkich dziedzinach życia. Najbardziej palącą kwestią było zapewnienie dziewczętom równego dostępu do edukacji, np. możliwości studiowania. W drugiej połowie XIX wieku kobiety w wielu krajach zaczęły głośno domagać się praw wyborczych oraz obywatelskich. Uświadamiały społeczeństwo, jak ważna jest ochrona kobiet przed przemocą i wyzyskiem. W epoce pozytywizmu istotnym postulatem stało się prawo do pracy, która powinna być odpowiednio wynagradzana. Wiele kobiet podejmowało zatrudnienie, niektóre musiały być jedynymi żywicielkami rodziny. Poważnym problemem społecznym była prostytucja i przemoc wobec kobiet trudniących się nierządem. Mimo wysiłków feministek kobiety pod koniec XIX wieku wciąż pozostawały obywatelkami drugiej kategorii. Przejmujące portrety kobiet przedstawia Fiodor Dostojewski w swojej powieści „Zbrodnia i kara”.
Literackie portrety kobiet w „Zbrodni i karze”
Główną kobiecą postacią w powieści Dostojewskiego jest Sonia Marmieładow, młodziutka dziewczyna, która wywodzi się z patologicznej rodziny. Sonia to córka alkoholika, który z powodu swojego nałogu nie jest w stanie utrzymać rodziny. Dziewczyna sama musi zapewnić byt swojemu młodszemu rodzeństwu. Bieda i alkoholizm ojca popychają ją do prostytucji. Sonia jest pogardzana przez otoczenie, choć wykazuje się wielką empatią, wrażliwością i prawdziwie chrześcijańskim miłosierdziem. Przyczynia się do nawrócenia mordercy Raskolnikowa, któremu oferuje zrozumienie i pomoc w czasie katorgi. Inną ciekawą bohaterką w „Zbrodni i karze” jest Dunia, siostra głównego bohatera, która postanawia wyjść za mąż, żeby podreperować budżet rodziny i pomóc finansowo bratu. Dziewczyna nie kocha swojego adoratora, jest gotowa na małżeństwo z rozsądku, ponieważ tylko dzięki temu ma szansę na dostatnie życie. Ostatecznie wychodzi za mąż z miłości. Czarnym charakterem powieści jest lichwiarka Alona Iwanowna. Kobieta zajmuje się pożyczaniem pieniędzy na procent, jest nieczuła na krzywdy bliźnich. Pokaźny majątek, który zgromadziła, zamierza przeznaczyć na wsparcie pewnego klasztoru – chce, żeby modlono się za jej duszę. Lichwiarka zostaje zamordowana przez Raskolnikowa, który uzasadnia swoją zbrodnię szczytną ideą.
Literackie portrety kobiet w „Lalce” Bolesława Prusa
Główną bohaterką kobiecą „Lalki” jest Izabela Łęcka, próżna i oderwana od rzeczywistości arystokratka. Bohaterka ta jest typową przedstawicielką klasy wyższej – nigdy nie doświadczyła biedy, nie zmagała się z realnymi problemami. Spędzała czas na zabawach i rozmyślaniach. Jej przeciwieństwem jest zaradna mieszczanka Helena Stawska, która samodzielnie utrzymuje swoją córkę i schorowaną matkę. Stawska to przedstawicielka inteligencji, utrzymująca się z pracy umysłowej. Okoliczności życiowe zmusiły ją do wyemancypowania się i wzięcia odpowiedzialności za swój byt. Jest ukazana w powieści jako wzór kobiecości.