Geneza i gatunek
Juliusz Słowacki napisał swoją tragedię w 1839 roku. Po raz pierwszy została wydana w Paryżu w 1840. Poeta wykorzystał częściowo wiersz rymowany, a częściowo biały. Po raz pierwszy wystawiono ja na scenie we Lwowie w 1863 roku. Dramat inspirował wielu twórców – nie tylko poetów i pisarzy, ale także malarzy i rzeźbiarzy m.in. Jacka Malczewskiego, Stanisława Wyspiańskiego czy Marię Konopnicką. Lilla Weneda została sklasyfikowana jako zupełnie nową odmianę tragedii – tragedię wenedyjską, ze względu na oryginalność myśli zawartych w utworze oraz charakterystyczną formułę patriotyzmu występująca u poety.
Kompozycja i styl
Juliusz Słowacki właściwie wystylizował swój utwór na tragedię romantyczną, jednocześnie realizując założenia formuły nowoczesnej. Wyraźnie zaznacza się tu zatem brak zasady trzech jedności i pomieszanie kategorii estetycznych (komizmu z tragizmem). W fabule mamy do czynienia również z kilkoma pomysłowymi rozwiązaniami akcji, co również nie było charakterystyczne dla tradycyjnej tragedii antycznej. Niejednorodność genologiczna utworu Słowackiego świadczy o licznych inspiracjach, które wpłynęły na ostateczny kształt Lilli Wenedy.
Synchroniczność światów przedstawionych
W tragedii występują co najmniej trzy płaszczyzny wydarzeń: świat mityczny, świat ludzki oraz świat karykaturalny. Każdy z tych światów reprezentują sylwetki określonych bohaterów, a więc Róża Weneda i wódz Wenedów Derwid należą do świata mitycznego. Pod nazwą plemienia Wenedów kryje się plemię naszych dawnych przodków, Prasłowian. Król Lech i jego żona Gwinona reprezentują świat ludzki – pośród magicznego, heroicznego i posągowego świata Wenedów staje prozaiczna ludzka realność dnia codziennego. Ślaz i św. Gwalbert to postacie należące do świata groteskowego, tradycja literacka pełna jest podobnych wzorów bohaterów, kompromitujących się na każdym kroku. Ślaz i Gwalbert nie wywołują jednak sympatii, są bohaterami antypatycznymi, a wręcz drażniącymi. Karykatura stworzona przez Juliusza Słowackiego miała służyć pokazaniu, jak marność i beznadzieja towarzyszą wielkiej historii, tragizmowi i heroizmowi. Każda z tych par postaci prezentuje indywidualny styl i język.
Historiozofia
W Lilli Wenedzie Juliusz Słowacki nawiązuje do historycznej teorii podboju, tłumaczącej sposób powstania i struktury państwa polskiego. Uważa się, że tragedia stanowi poetycką wizję dziewiętnastowiecznej teorii o genezie Polski, jednak kontrowersyjna wciąż pozostaje kwestia dwoistości istoty tego narodu. Badacze spierają się bowiem o wpływ plemion słowiańskich na jego ostateczny kształt. Słowacki umieścił swoją wizję historyczną w stylistyce mitologicznej nawiązującej do legend celtyckich i nordyckich.
W opinii niektórych nie bez znaczenia pozostaje fakt, że utworu powstał po upadku powstania listopadowego. W ten sposób poeta doszukiwałby się przyczyn klęski zrywu w braku bohaterskiej postawy wśród rodaków oraz dwoistości ideowej powodującej rozprężenie. Rysuje także Polaków jako naród poddany mechanizmom fatalizmu dziejowego, objawiającego się w przymusowej bierności.