Klasycyzm w literaturze narodził się w XVI wieku we Włoszech, jego rozkwit przypada na wiek XVII i XVIII, a schyłek na trzecie dziesięciolecie XIX wieku, kiedy to został wparty przez idee romantyczne.
Twórcy tego nurtu programowo nawiązywali do antycznej teorii poezji zawartej w „Poetyce” Arystotelesa, a realizowanej m.in. przez Horacego. Za zadanie stawiali sobie połączenie piękna i prawdy poprzez naśladowanie rzeczywistości, dbałość i wewnętrzny ład i harmonię. Podstawą filozoficzną kierunku był racjonalizm. Rozumowi podporządkowywano uczucia i wyobraźnię. Dbano o regularną formę, tworzono zgodnie z założeniami danego gatunku, podporządkowywano twórczość artystyczną wielu rygorom. Ważną zasadą obowiązującą w literaturze była antyczna zasada decorum, wymagająca, by styl wypowiedzi dostosowany był do tematu. I tak np. tragedii, odzie, eposowi przypisany był styl wysoki, a komedii czy satyrze niski. Łączenie komizmu z tragizmem było niedopuszczalne. Ponadto należało dbać o prawdopodobieństwo przedstawianych zdarzeń oraz ich „przystojność”, nie wprowadzano więc postaci ani wątków fantastycznych, unikano też gwałtownych i brutalnych scen.
Literatura klasycystyczna miała ambicje dydaktyczne i umoralniające. Wierzono, że literatura ma ogromną moc wpływania na społeczeństwo, jego poglądy i postawy. W celu przekonania odbiorcy do pewnych racji stosowano retorykę, powoływano się na racjonalne argumenty, a więc odwoływano się do rozumu, nie uczuć czy emocji.
W literaturze polskiej wyróżnia się dwa okresy: klasycyzm stanisławowski i postanisławowski. Po utracie niepodległości silniejsze stały się wpływy francuskie, co zaowocowało zaostrzeniem rygorów formalnych. Jednocześnie obserwuje się zwiększone zainteresowanie tematyką narodową.
Na literaturze klasycystycznej wychowało się pierwsze pokolenie romantyków. Styl ten zaważył na ich późniejszej twórczości. Pierwsze dzieła Mickiewicza („Oda do młodości”) są silnie osadzone w klasycystycznej tradycji.
Przedstawiciele:
Francja:
Pierre Corneille - „Cyd”
Jean Racine - „Fedra”, „Andromacha”, „Ifigenia”
Molier - komedie: „Skąpiec”, „Świętoszek”, „Mizantrop”, „Mieszczanin szlachcicem”
Jean de La Fontaine – bajki
Wolter - satyry, dramaty, listy, powiastki filozoficzne („Kandyd, czyli optymizm”)
Anglia
John Dryden - komedie („Marriage A-la-Mode”)
Aleksander Pope - traktaty („O krytyce”), poematy („Las Winsorski”, „Wiersz o człowieku”), poemat heroikomiczny („Pukiel porwany”
Samuel Johnson
Niemcy:
Johann W. Goethe – druga faza twórczości; „Herman i Dorota”, „powieść dydaktyczna „Lata nauki Wilhelma Meistra”, epos satyryczny „Lis Przechera”
Fryderyk Schiller - wiersze („Oda do radosci”), poematy („Rękawiczka”), sztuki teatralne („Oblubienica z Messyny”, „Zbójcy”)
Rosja
Michaił Łomonosow - ody panegiryczne („Oda w rocznicę wstąpienia na tron cesarzowej Jelizawiety Pietrowny”)
Polska:
Okres stanisławowski:
Adam Naruszewicz - ody („Balon”), satyry („Chudy literat”, „Pochlebstwo”), sielanki („Mirtyl”)
Ignacy Krasicki - bajki („Szczur i kot”, „Jagnię i wilcy”), satyry („Do króla”, „Świat zepsuty”), powieści („Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki”), poematy heroikomiczne („Myszeidos pieśni X”, „Monachomachia”)
Wacław P. Rzewuski - dramaty („Żółkiewski”, „Władysław pod Warną”), wiersze („Noc”, „Łąka”)
Stanisław Trembecki - poemat „Sofiówka”, ody, „Oda nie do druku”, anakreontyki, listy poetyckie („Do Kajetana Węgierskiego”)
Franciszek Zabłocki - ody, bajki, sielanki, satyry, komedie („Fircyk w zalotach”, „Zabobonnik”, „Sarmatyzm”)
Stanisław Staszic - „Uwagi nad życiem Jana Zamoyskiego”, „Przestrogi dla Polski”
Franciszek Bohomolec - poezje, komedie („Małzeńśtwo z kalendarza”, „Paryżanin polski”)
Okres postanisławowski:
Alojzy Feliński - tragedie („Barbara Radziwiłłówna”), pieśni („Boże coś Polskę”, „Pieśń narodowa za pomyślność króla”)
Kajetan Koźmian - poematy opisowe („Ziemiaństwo polskie”), epos („Stefan Czarniecki”), wiersze, bajki
Ludwik Osiński „Oda na cześć Kopernika”
Stanisław K. Potocki – felietony „Świstek krytyczny”