Termin „rokoko” trafił do literatury za pośrednictwem sztuki, gdzie cechował się lekkością, finezją oraz wyrafinowanym zdobnictwem. Styl ten zrodził się w opozycji do klasycyzmu i sentymentalizmu.
 |
| Figurki z porcelany miśnieńskiej (projekt J.J. Kändlera, 1744) |
Na gruncie literatury zasadnicza zmiana dotyczyła celu twórczości. Klasycystyczna formuła docere, delectare, permovere (nauczać, bawić, wzruszać) została ograniczona do delectare, czyli dawania przyjemności. Literatura została zwolniona z zadań uczenia oraz wychowywania odbiorców. Jak każda inna dziedzina sztuki, miała dawać przede wszystkim przyjemność estetyczną, pozbawiona dodatkowych znaczeń i funkcji. Założenie takie wynikało przede wszystkim z przekonania, że natura ludzka nie poddaje się łatwo zabiegom pedagogicznym i sama tylko lektura jej nie zmieni.
Także sentymentalna koncepcja poety jako czułego kochanka, który swymi wyznaniami wzruszał odbiorcę, nie znalazła uznania w nurcie rokoka. Sentymentalna poezja była melancholijna, rokokowa zaś radosna, beztroska, przepojona zmysłowością i flirtem. Podobnie jak w innych dziedzinach sztuki, w literaturze tego okresu ceniono wdzięk, subtelność i delikatność.
Szczególną popularnością cieszyły się niewielkie i wytworne formy takie jak: sonet, anakreontyk, sielanka, rondo, zagadka wierszowana czy bilet poetycki. Natomiast w dramacie dominowały farsy, opery i wodewile. Twórcy rokokowi uznawali wyższość swobody poetyckiej nad klasycystycznym przestrzeganiem reguł poprawności. Ceniono dobry smak i naturalną prostotę. Najczęściej podejmowano w utworach tematykę miłosną, przedstawiając subtelny flirt i żartobliwą grę towarzyską.
W literaturze francuskiej reprezentantami nurtu rokokowego są: Pierre de Marivaux, Pierre Beaumarchais, Alain-Rene Lesage, Antoine Prevost. W Anglii zdobył on aż takiego uznania, ale ślady tej estetyki można odnaleźć np. w twórczości Alexandra Pope'a, we Włoszech natomiast – w dziełach Pietra Metastasiego i Uga Foscola.
W Polsce datuje się rokoko na okres od lat 50. do 80. XVIII wieku. Pierwsze jego zapowiedzi – lekka tematyka, zmysłowość i rezygnacja z moralizatorstwa – pojawiają się już w twórczości Elżbiety Drużbackiej i Urszuli Radziwiłłowej.
W latach 70. i 80. elementy rokoka były obecne w twórczości wszystkich najwybitniejszych twórców tego okresu. Adam Naruszewicz tworzył eleganckie, drobne formy poetyckie o błahej tematyce, np.: „Podziękowanie za zegarek wzięty z rąk JK Mości”, „Filiżanka”, „Na sanie księżny Izabeli Czartoryskiej”. W twórczości Ignacego Krasickiego odnajdziemy elementy libertyńskie, np. w „Monachomachii”. Z kolei rokokowy charakter „Myszeidy” przejawia się w zastosowaniu stylizacji i parodii. Stanisław Trembecki był autorem m.in. śmiałych erotyków takich jak: „Kąpiel”, „List do Izydy”, „Epitalamium Hipolitowi i Belinie”. Wśród twórców dramatycznych również panowała moda na rokokową swobodę, hołdował jej m.in. Franciszek Zabłocki („Fircyk w zalotach”, „Król w kraju rozkoszy”).
I choć rokoko unikało programowych założeń i ścisłej poetyki, Józef Szymanowski podjął próbę wyznaczenia charakterystycznych cech tego prądu. W „Listach o guście, czyli smaku” wymienia czułość, trafność i delikatność jako najistotniejsze wyznaczniki dzieła rokokowego. To gust twórcy jest gwarantem piękna dzieła sztuki, a nie odgórne normy i wytyczne. Piękno to prostota i harmonia, ponadto twór artystyczny winien być oryginalny i jednolity. Szymanowski, poza tą rokokową poetyką, jest też autorem przekładów (z Ch. L. Montesquieugo „Świątynia Wenery w Kindos”) oraz wierszy lirycznych i sielanek.
Za najwybitniejszego przedstawiciela polskiej literatury rokokowej uważa się jednak Franciszka Dionizego Kniaźnina, który zasłużył sobie na to miano przede wszystkim „Erotykami”.
Krytyczna postawa wobec zjawisk społecznych i politycznych, połączona z brakiem dydaktyzmu cechowała twórców tzw. nurtu intelektualnego w literaturze rozwojowej. W tym duchu tworzyli m.in.: F. Gawdzicki, J. Czyż, J. Jasieński i T. K. Węgierski.
Wpływ rokoka na rozwój literatury widoczny jest w doskonaleniu się drobnych form poetyckich, a także w rozwoju poezji okolicznościowej. Na uwagę zasługiwały bowiem tematy błahe, zwykłe, codzienne.