Czasy saskie - charakterystyka

Czasy saskie to okres panowania dwóch królów z dynastii Wettynów, Augusta II (1697 – 1733) i Augusta III (1733 – 1743). Był to burzliwy okres kryzysu politycznego, wojny północnej i wojny domowej, walk o władzę i wewnętrznych sporów między królem a szlachtą. Jednocześnie był to czas ważnych zmian w życiu kulturalnym.
    
Poziom życia umysłowego na początku panowania Augsta II Mocnego był bardzo niski, co wiązało się bezpośrednio ze stanem anarchii i ciągnących się walk o władzę, do lat 40. XVIII powstało bardzo niewiele prac naukowych i przekładów literackich, nie dokonano żadnych wznowień wydań polskiej poezji. Do ważniejszych autorów tamtego okresu należą: Józef Baka, Wacław Piotr Rzewuski, Jan Damasen Kaliński, Wojciech Stanisław Chrościński, Jan Skorski, Jan Stanisław Jabłonowski, Jędrzej Kitowicz, Elżbieta Drużbacka. Pogłębiał się też upadek Akademii Krakowskiej.
    
Ożywienie kulturalne nastąpiło dopiero na początku lat 40. XVIII wieku. Istotną rolę w kształceniu młodzieży odgrywały kolegia jezuickie i pijarskie. Powstawały towarzystwa naukowe jak np. Societas physicae experimentalis, mające swoją bibliotekę i laboratorium. Zwiększyła się też ilość wydawanej pracy, choć nie były to wydawnictwa wysokich lotów, głównie kalendarze, poradniki, pisma o tematyce religijnej i retorycznej.
    
Ważnym wydarzeniem w życiu kulturalnym kraju było założenie w 1740 roku Collegium Nobilium w Warszawie. Była to elitarna szkoła, mająca kształcić świadomych obywateli, gotowych do podjęcia ważnych reform w przyszłości. Założycielem kolegium był pijar, Stanisław Konarski. Nauka trwała tam 8 lat i obejmowała 5 klas. Wbrew ogólnym tendencjom panującym np. w szkołach jezuickich, kładziono duży nacisk na naukę przedmiotów przyrodniczych, matematykę, filozofię i języki nowożytne. Do programu szkolnego wprowadzono także prawo, historię i ekonomię. Nowoczesny program nauczania dał początek reformie szkół pijarskich. W kolegium wykładali wybitni nauczyciele m.in. A. S. Naruszewicz, I. Zaborowski, O. Kopczyński czy T. Ostrowski. Do grona studentów zaliczali się: I. Potocki, S. K. Potocki, T. Mostowski i L. Sz. Gutakowski, T. K. Węgierski.
    
W drugiej połowie XVIII do reformy szkolnictwa przystąpili także jezuici, mimo to w szkołach średnich nadal nie uczono języka polskiego, choć stopniowo wprowadzano języki nowożytne i zwiększano zakres programu przedmiotów ścisłych.
    
W 1747 miało miejsce kolejne doniosłe wydarzenie, które przyczyniło się do poprawy poziomu życia kulturalnego w Polsce, bracia Załuscy otwarli dla szerokiej publiczności bibliotekę.  Biblioteka Załuskich mieściła się  w pałacu daniłowiczowskim i liczyła 400 tysięcy tomów, 40 tysięcy rycin i 20 tysięcy rękopisów, co sprawiało, że była jednym z największych księgozbiorów w ówczesnej Europie. Zgodnie z ideą braci Załuskich pełniła ona funkcje ośrodka naukowego i literackiego. Przy Bibliotece organizowano konkursy naukowe i literackie, towarzystwa czytelnicze, aukcje księgarskie oraz posiedzenia naukowe. Dzięki temu stała się ona w ciągu następnych lat czołową instytucją życia umysłowego w Rzeczpospolitej. Jej znaczenie zmalało po śmierci J. A. Załuskiego w 1774 roku.
    
W latach 1760-63 wydano „O skutecznym rad sposobie” czterotomowy traktat polityczny Stanisława Konarskiego będący wnikliwą analizą wad ustrojowych Rzeczpospolitej. Ważną pracą z tego okresu jest także inny traktat polityczny pt. „Głos wolny wolność ubezpieczający” (1743) przypisywany Stanisławowi Leszczyńskiemu.