Dzieje Bartka Słowika odzwierciedlają trudną sytuację większości polskich chłopów pod zaborami. Słowik to postać uosabiająca prostotę, brak rozeznania w świecie, biedę i zacofanie. Autor noweli z rozmysłem tworzy prawie że karykaturalną postać głównego bohatera:
(…) Ze słowikiem istotnie mało miał wspólnego, natomiast jego przymioty umysłowe i prawdziwie homeryczna naiwność zjednały mu także przezwisko: Głupi Bartek (…) – ironizuje Sienkiewicz.
Życie Słowika i jego rodziny nie jest proste. Chłopów trapi głód, bieda, niemożność zapewnienia godnego bytu całej rodzinie. Dodatkowym problemem jest narastająca ekspansja niemieckich kolonistów. Chłopskie dzieci, uczone przez pruskiego pedagoga, doznają licznych upokorzeń.
Sam Bartek – z przyczyn dla niego niezrozumiałych – zostaje siłą wcielony do niemieckiego wojska. Zarówno on, jak i i jego współtowarzysze niedoli nie mają możliwości wyrażenia sprzeciwu. Z drugiej strony, sami chłopi nie biorą w ogóle pod uwagę możliwości odmówienia. Tylko nieliczni (chociażby stary gospodarz Maciej Kierz) zdają sobie sprawę z tego, że wspieranie Niemców nie przyniesie Polakom żadnych korzyści. Bartek i jemu podobni nie posiadają tego rodzaju świadomości. W głębi serca Bartek czuje, że jest Polakiem, nie potrafi jednak ostatecznie rozeznać, kto jest jego prawdziwym wrogiem, a kto sprzymierzeńcem. Tragikomiczna historia Bartka „Zwycięzcy” w finale utworu przeradza się w prawdziwy dramat. Chłop, zmuszony szantażem, oddaje głos na niemieckiego kandydata. Odzyskuje wolność, ale traci gospodarstwo i szacunek wiejskiej społeczności.
Sienkiewicz łączy problematykę patriotyczną z opisem niemalże beznadziejnej sytuacji społecznej chłopów. Za tragedię Słowików odpowiada nie tyle Bartek, co ówczesna rzeczywistość ludzi zmagających się z problemami przerastającymi ich wiedzę i możliwości. Chłopi nie mogą liczyć na czyjąkolwiek pomoc. Nękani przez biedę, zrobią wszystko, by utrzymać gospodarstwo. Nękani przez zaborców, są zmuszani do posłuszeństwa i uległości. Co prawda, na horyzoncie pojawia się dziedzic i jego żona, która udziela pomocy Magdzie. Obecność Jarzyńskiego jest jednak tymczasowa, a jego starania interesowne i nietrwałe. Po przegranych wyborach dziedzic bez większych skrupułów opuszcza swoich poddanych wywożąc żonę za granicę. Chłopom pozostaje czekanie na nie wiadomo co i codzienna ciężka praca w cieniu rosnącej kolonii niemieckiej.