Naród – informacje wstępne
Pojęcie narodu jest stosunkowo nowe, bowiem funkcjonuje dopiero od przełomu XVII i XIX wieku, jest to zatem także twór historyczny. We wcześniejszych epokach nie funkcjonował w świadomości wspólnot jako zjawisko społeczne, poczucie jedności często wiązało się jedynie z określoną grupą, np. społeczną. Mimo że termin naród (natio) był w użyciu już w starożytności, to moment początku nowoczesnych narodów zdecydowanie umiejscowić można dopiero w XIX wieku. Wpływ na to miały przede wszystkim przemiany gospodarcze oraz idące za nimi zmiany społeczne, które w tym czasie doprowadziły do wytworzenia się tożsamości narodowej.
Często utożsamia się pojęcie narodu z państwem, jednak zdecydowanie nie są to synonimy. Choć trudno jednoznacznie wydzielić granice między tymi terminami, to najogólniej można stwierdzić, że państwo jest wspólnotą polityczno-administracyjną, natomiast naród wspólnotą ideologiczno-kulturową.
Naród – definicja
Naród nie jest pojęciem jednoznacznym – wymienia się co najmniej kilka znaczeń tego terminu, z reguły w zależności od dziedziny, pod kątem której rozpatrujemy zagadnienie oraz w zależności od tradycji historycznych, które wpłynęły na to, iż w poszczególnych regionach świata trochę inaczej rozumie się istotę narodu. Etymologicznie termin wywodzi się z łacińskiego słowa natio, co tłumaczy się jako potomstwo.
W pierwszej kolejności warto wskazać na koncepcję politologiczną, zgodnie z którą naród będziemy postrzegali jako konkretną wspólnotę polityczno-prawną funkcjonującą na pewnym obszarze (skupioną w określonych granicach terytorialnych), posiadającą instytucje państwowe, przy pomocy których wprowadza się i utrzymuje normy i zasady życia społecznego, politycznego i gospodarczego. O przynależności do narodu decyduje wówczas posiadanie obywatelstwa.
Z kolei, jeśli weźmiemy pod uwagę koncepcję kulturową, wówczas należy wskazać na naród jako wspólnotę, która na przestrzeni dziejów stworzyła odrębną kulturę (posiada własne, niepowtarzalne: historię, naukę, sztukę, język narodowy oraz tradycje).
Ostatnia z koncepcji, naturalistyczna, głosi, iż narodem możemy nazwać wspólnotę połączoną więzami krwi, tj. posiadająca pewne wspólne cechy biologiczne, dzięki istnieniu których możliwe jest zaistnienie świadomości odrębności i powstanie wspólnoty kulturowej. Tak naród postrzegali naziści.
Chcąc wskazać na potoczną, powszechnie uznawaną definicję narodu, możemy pokusić się o następującego wyjaśnienie tego terminu – „trwała, historycznie ukształtowana wielka zbiorowość społeczna stanowiąca wspólnotę języka, terytorium, kultury, życia gospodarczego i politycznego”. Taka wspólnota musi w pierwszej kolejności posiadać świadomość narodową, której wyrazem jest poczucie odrębności i solidarności narodowej, chęć zapewnienia ciągłości istnienia wspólnoty oraz szacunek dla wartości i symboli narodowych.
Naród – cechy
Naród jako wspólnota kulturowa, polityczna, ekonomiczna i historyczna, żeby istniał musi posiadać konkretne cechy (w większości pokrywające się z czynnikami narodotwórczymi). W pierwszej kolejności poczucie świadomości narodowej, poczucie przynależności do narodu, wspólnoty, jedności i odrębności wobec innych narodów. Dalej wspólne pochodzenie etniczne, historię, a co za tym idzie kulturę, zwyczaje i obyczaje. Bardzo ważne dla ukonstytuowania się i trwania jest wytworzenie wspólnego języka ojczystego, w którym członkowie wspólnoty komunikują się, wyrażają swoje myśli, utrwalają dorobek narodu. Wydaje się jednak, że nie jest to mimo wszystko niezbędny element do wytworzenia się narodu – przykładem może być naród amerykański, który początkowo nie posiadał własnego języka, posługiwał się głównie językiem angielskim. Wśród cech narodu można również wymienić posiadanie wspólnego terytorium narodowego, organizacji politycznej oraz integracji społecznej i ekonomicznej. Badacze wskazują ponadto, iż istnienie narodu nie byłoby możliwe bez istnienia historyczności, która wyraża się głównie poprzez pamięć i długie trwanie.