Pierwsza forma nacjonalizmu pojawiła się w XVIII wieku we Francji, dostrzec go można w hasłach głoszonych przez jakobinów podczas Rewolucji Francuskiej, wówczas przybrał on postać rewolucyjną. Jednak nacjonalizm występujący we współczesnej formie, pojawił się pod koniec XIX wieku.
Nacjonalizm nie jest kompletną, jednorodną ideologią, lecz zbiorem zasad. Nadrzędną zasadą jest uznanie narodu jako wartości naczelnej, ponad interesami jednostki, to przyznanie narodowi najważniejszej roli w życiu społecznym. Z powyższej zasady wynikł szereg kolejnych założeń nacjonalizmu, tj. popieranie interesów własnego narodu na tle gospodarczy, ale również w kontaktach międzyludzkich, na tle kulturowym i politycznym.
Pojęcie nacjonalizmu o wiele niejednoznacznych konotacjach, może być rozumiane jako wszelakiego rodzaju symptomy świadomości narodowej (w rozumieniu angielskim) lub utożsamiane z patriotyzmem (nacechowane negatywnie). Coraz częściej jest rozumiany pejoratywnie, jako niechęć wobec innych, bezkrytyczne spojrzenie i nadmierna gloryfikacja swojego narodu, prowadząca do nietolerancji w stosunku do innych grup czy narodów. Skrajna formą nacjonalizmu był niemiecki nazizm, wprowadzony przez Adolfa Hitlera, doprowadził bowiem do masowych mordów niektórych narodowości.
Mimo, możliwych wypaczeń, nacjonalizm spełnia ważne funkcje w funkcjonowaniu narodów czy społeczeństw. Może być środkiem wyrażania świadomości narodowej, być przejawem istnienia danego narodu, ponadto bywa postrzegany jako czynnik narodotwórczy.
Istnieje wiele odmian i rodzajów nacjonalizmu, każdy posiada cechy specyficzne tylko dla niego, ale również charakterystyczne właściwości wskazujące, iż jest to jednak odmiana nacjonalizmu. Do tych najpopularniejszych zaliczamy: nacjonalizm ekonomiczny (celem jest zdobycie wysokiej pozycji ekonomicznej narodu, zapewniającej niezależność państwu); liberalny (mieszanie zasad suwerenności ludu z ideą narodu np. nacjonalizm francuski epoki Wielkiej Rewolucji); antykolonialny (skierowany przeciwko państwom kolonialnym, np. w Indiach, Kenii); pokojowy (propagował równość wszystkich ludzi bez względu na przynależność etniczną czy religię); ekspansywny (agresywny, często mający militarny charakter); integralny.