Jednym z najważniejszych czynników decydujących o istnieniu narodu jest świadomość narodowa, którą możemy zdefiniować jako poczucie przynależności do danego narodu oraz poczucie jedności, solidarności z tą wspólnotą.
Świadomość narodowa zaczyna tworzyć się w momencie dostrzeżenia przez członków określonej grupy pewnych upodobnień w życiu społecznym, jednostka zauważa, że takie elementy jak język, pochodzenie, kultura, obyczaje, sposób postrzegania rzeczywistości są wspólne dla niego i ludzi, w otoczeniu których funkcjonuje – moment uświadomienia sobie tych podobieństw jest przełomowy dla wytworzenia się poczucia jedności i wspólnoty z członkami takiej zbiorowości.
Dla utrwalenia wspólnotowości ważny jest także fakt, iż w pewnym momencie wspólne elementy najbliższej zbiorowości konfrontuje się z wartościami i sposobem życia innych wspólnot – wówczas dostrzega się różnice, co dodatkowo utrwala poczucie przynależności do tej a nie innej wspólnoty. Wytworzenie się świadomości narodowej jest bazą do powstania narodu jako wspólnoty ludzi skupionych na jakimś terytorium, których łączy określona więź, wspólne wartości i cechy.
Sposoby kształtowania świadomości narodowej
Pierwszym ze sposobów kształtowania świadomości narodowej jest już wspomniane skonfrontowanie obrazów różnych wspólnot narodowych – dzięki takiemu porównaniu kształtuje się w świadomości obraz własnego narodu.
Ważne dla budowania świadomości narodowej jest tworzenie pewnych inicjatyw ze strony państwa – to w przypadku kształtowania świadomości nowych, młodych członków narodu. Takie zadanie ma odpowiednio zaplanowana edukacja szkolna. Szkoła ma za zadanie wykształcić takie poczucie w młodych obywatelach – uczy historii kraju, pokazuje przejawy tradycji narodowej, wykształca postawę poszanowania dóbr narodowych, wskazuje na przejawy twórczości kulturalnej, wskazuje na odpowiednie postawy wobec wartości narodowych i symboli narodowych. Udział w kształtowaniu świadomości narodowej mają także publiczne przejawy życia narodowego, przybierające np. formę obchodów świąt narodowych, debat historycznych o ważnych wydarzeniach z życia państwa.
Poczytne miejsce wśród członków społeczności, którzy największy udział mają w przekazywaniu lub budowaniu świadomości narodowej, zajmują przedstawiciele elit intelektualnych narodu – to oni z reguły są krzewicielami sztuki, kultury, tradycji i wartości narodowych.
