Streszczenie
Trzej przyjaciele z wyższych sfer wypoczywają w dworku ziemiańskim w Kurowie. Są to kolejno: Karol, młody ziemianin; Maks, przemysłowiec niemieckiego pochodzenia oraz Moryc, handlowiec o żydowskich korzeniach. Jako wspólnicy kupili w Łodzi działkę, na której postanawiają postawić fabrykę. Każdy z nich nie jest jednak świętoszkiem. W trakcie swojej pracy w fabryce Buchholza, Karol nadzoruje pracowników w sposób bezwzględny, jest dla nich niezwykle surowy. Odmawia m.in. pomocy zadłużonemu Trawińskiemu, co skutkuje samobójstwem mężczyzny. Karol pada również ofiarą dylematów miłosnych dotyczących dwóch kobiet – szlachcianki Anny oraz żydówki Zuckerowej.
Któregoś wieczora Karol wybiera się do opery, a po drodze spotyka przemysłowca Müllera, który proponuje mu pracę. Bohater jednak zdecydowanie odmawia. Trójka przyjaciół spotyka się na widowni podczas Jeziora łabędziego i komentuje wygląd niektórych przybyłych gości. Jednym z nich jest córka Mullera, która prosi Karola o pożyczenie kilku książek. Mężczyzna zgadza się ją odwiedzić – liczy bowiem, że bliższy kontakt z Madą pozwoli mu na zacieśnienie relacji z jej ojcem i otwarcie możliwości biznesowych. Podczas przerwy w przedstawieniu do zgromadzonych dociera wieść o zbiorowym samobójstwie kilku finansistów, którzy zbankrutowali na giełdzie. Wykorzystując to zamieszanie Karol wymyka się z Madą do jej karocy, gdzie dochodzi między nimi do zbliżenia. Przy okazji dowiaduje się od dziewczyny o nadchodzącym wzroście cen bawełny, co następnie wykorzystuje do stworzenia biznesu.
Akcja dramatu przenosi się do pałacu Kesslera, gdzie upojone alkoholem polskie robotnice oddają się Niemcom. Przedstawiona zostaje m.in. Zosia, wyrzucona z domu przez własną matkę. Ojciec Zosi prosi Kesslera o spotkanie, podczas którego dochodzi miedzy nimi do bójki. W jej wyniku obaj wpadają do maszyny, która miażdży ich ciała. W tym samym czasie Moryc dowiaduje się, że Niemcy i Żydzi zawiązują przemysłowy spisek przeciwko Karolowi, uważają, że Polak jest dla nich gospodarczym zagrożeniem. Przyjaciele spotykają się by podliczyć zarobione pieniądze – Maks wyznaje, że zmusił swojego ojca do dofinansowania interesu.
Niedługo potem, w wyniku niefortunnego zdarzenia, właściciel fabryki Buchholz umiera niespodziewanie w swoim przedsiębiorstwie, a na jego cześć odbywają się w Łodzi wielkie uroczystości pogrzebowe. Jeszcze ich rozpoczeciem Karol odwiedza Kurów, gdzie spotyka się z narzeczoną Anką. Próbuje także przekonać swojego ojca, by dofinansował fabrykę jego i kolegów. Wyłudza również pieniądze od dziewczyny. Wkrótce dowiaduje się jednak, że jego druga adoratorka Zuckerowa zaszła w ciąże, więc porzuca Annę.
Pomimo wszelkich starań młodych wspólników, budowa ich fabryki nie może zostać ukończona ze względu na brak środków. Każdy z nich zaczyna więc szukać zewnętrznego wsparcia. Borowiecki u Müllera, Moryc u Grünspana (podstępem zdobywa pieniądze od starego żyda). W końcu udaje się ukończyć fabrykę, a produkcja rusza. Gdy koledzy świętują swój sukces, w przedsiębiorstwie pojawia się ojciec Zuckerowej, pytając o ojca jej dziecka. Karol nie przyznaje się do ojcostwa, jednak wraz z dziewczyną wyjeżdża potajemnie do Berlina. Ojciec dowiaduje się o tym i w akcie zemsty za oszustwo zleca spalenie fabryki Borowieckiego. Wspólnicy Karola są przerażeni tym faktem. Po tej druzgocącej wiadomości Karol wraca do Łodzi, gdzie czeka na niego wściekła Anka oraz pełni żalu i pretensji wspólnicy. Ostatnia scena dramatu przedstawia wydarzenia rozgrywające się w kilka lat po tym fakcie, gdy Karola i jego rodzinę odwiedzają goście. Ukazany zostaje jego styl życia, rezydencja, która mocno kontrastuje z widokiem podupadłych, opustoszałych budynków fabrycznych. Robotnicy Karola zaczynają przeciw niemu strajkować, a on sam nakazuje stłumić te zamieszki. Film kończy się zastrzeleniem jednego z robotników, niosącego czerwoną flagę.
Geneza i inspiracja
Film w reżyserii Andrzeja Wajdy powstał 1974 roku i został oparty na powieści Władysława Reymonta pod tym samym tytułem. Zarówno akcja książki, jak i realizacji kinowej, rozgrywa się w Łodzi, w środowisku przemysłowym, w realiach przełomu XIX i XX wieku. Odtwórcami głównym ról u Wajdy byli kolejno: Daniel Olbrychski (Karol Borowiecki); Andrzej Seweryn (Maks Baum) i Wojciech Pszoniak (Moryc Welt).
Andrzej Wajda dokonał w scenariuszu wielu zmian w stosunku do oryginalnej historii stworzonej przez Reymonta. Obraz Łodzi wciąż pozostał przygnebiający, czy wręcz demoniczny, jednak wyraźnie złagodniała antysemicka wymowa utworu, pomimo tego zarzuty ze strony Żydów nie ominęły twórcy i ciągnęły się za nim latami, choć film okazał się wielkim sukcesem w polskiej i światowej kinematografii.
Recepcja
Szczególnie Żydzi pochodzenia amerykańskiego nie chcieli dopuścić do projekcji filmu w Nowym Jorku i Los Angeles. Polska krytyka także nie oszczędziła Andrzeja Wajdy. Zarzucano mu przede wszystkim zbyt ingeruje w treść powieści, a głównego bohatera, Karola Borowieckiego, przedstawia w skrajnie i jednoznacznie negatywnym świetle. Po latach okazało się, że tak naprawdę ostry sprzeciw dotyczył nie krytyki konkretnej narodowości, ale raczej szkodliwego wpływu pieniądza na życie człowieka. Pomimo wielu kontrowersji Ziemia obiecana Wajdy wygrała na liście najlepszych polskich filmów wszech czasów, przygotowywanej przez Muzeum Kinematografii w Łodzi.
Z głośniejszych zarzutów wobec koncepcji reżyserskich wymienić należy zarzut fałszowania XIX-wiecznej historii, a także obrazu przedstawicieli klasy robotniczej czy zarzut anachronicznego portretowania głównych postaci. Plastyczne ukazanie przez Andrzeja Wajdy różnic charakterologicznych między przedstawicielami poszczególnych narodowości również przysporzyło mu nie lada kłopotu i nacisku ze strony opinii publicznej.