„O zachowaniu się przy stole” - geneza
„O zachowaniu się przy stole” albo inaczej „Wiersz Słoty o chlebowym stole” to najstarszy polski utwór poetycki o tematyce świeckiej. Odznacza się on także jeszcze inną, bardzo istotną cechą – jest to pierwszy utwór w literaturze naszego kraju, który był sygnowany przez autora imieniem i nazwiskiem. Był nim niejaki Przecław Słota – szlachcic pochodzący z ziemi łęczyckiej, bardzo blisko związany z Tomaszem z Węgleszyna, podczaszym krakowskim i generalnym starostą wielkopolskim.
Ustalenie dokładnych personaliów autora pozwala także na lepsze oszacowanie czasu powstania utworu. „Wiersz Słoty o chlebowym stole” powstał najprawdopodobniej na początku XV stulecia, a jego najstarsza zachowana kopia datowana jest na rok 1415.
Najważniejsze motywy w wierszu Słoty
„O zachowaniu się przy stole” to wiersz stanowiący doskonały przykład świeckiej literatury dydaktycznej średniowiecza. Dzieło przedstawia zasady (sztukę) ucztowania, co w ówczesnej Europie było motywem bardzo popularnym i wielokrotnie podejmowanym (zachowało się wiele łacińskich utworów na ten temat).
Dzieło Słoty realizuje ten temat na dwóch płaszczyznach, z czym związana jest jego dwudzielna kompozycja – pierwsza część poświęcona została wymienieniu pozytywnych i negatywnych nawyków, jakie można było zaobserwować wówczas na polskich biesiadach. Druga mówi o właściwych zasadach obcowania z kobietami (w ich obecności należy dbać o czystość mowy, nie nagabywać itd.).
Reguły wymienianie przez Słotę stanowią wierne odzwierciedlenie panujących w wiekach średnich zasad. Nakaz siadania przy stole według hierarchii doskonale koresponduje z poglądami filozoficzno-politycznymi św. Tomasza z Akwinu, które w dużej mierze przyczyniły się do takiej – stopniowanej, hierarchicznej właśnie – organizacji życia.
W dziele Słoty można wyróżnić także motyw zapoczątkowany przez literaturę rycerską – szlachetną postawę wobec kobiet. Końcowe fragmenty dzieła wielokrotnie napominają mężczyzn, by szanowali damy i łagodnie się z nimi obchodzili: „(...) toć paniami stoji wiesiele,/ Jego jest na świecie wiele,/ I ot nich wszytkę dobroć mamy (...)”.
Bardzo cenne są również obrazowe scenki przedstawiające praktykowane w średniowieczu zwyczaje: „A mnogi jidzie za stoł,/ Siędzie za nim jako woł,/ Jakoby w ziemię wetknął koł (...)”. Fragmenty takie, czego nie trzeba dowodzić, stanowią doskonałe źródło wiedzy o średniowiecznym życiu i jego kolorycie. W opisie zasad dobrego ucztowania mamy do czynienia z bardzo wyraźnym podziałem na ludzi pozbawionych manier oraz tych, którzy swoją obecnością czynią ucztę lepszą. Zły biesiadnik jest człowiekiem samolubnym, żarłocznym i narzucającym się (próbuje zaburzyć hierarchię stołu). Natomiast ten drugi typ, jak można się domyślić, odznacza się cechami będącymi przeciwieństwem powyższego zestawu.