„Inny świat” - czas i miejsce akcji
Akcja „Innego świata” Gustawa Herlinga-Grudzińskiego toczy się w okresie od końca lata 1940 r. do momentu wstąpienia przez narratora do polskich oddziałów formowanych na terenach Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich, a więc do 12 marca 1942 r. W epilogu przywołane zostaje spotkanie z jednym z więźniów poznanym przez Gustawa w Witebsku. Miało ono miejsce w czerwcu 1945 r. we Włoszech.
Miejscem akcji dzieła jest Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich. Przez Witebsk, Leningrad i Wołogdę narrator trafia do obozu w Jercewie, gdzie rozgrywa się największa część opisywanych wydarzeń. Do więźniów trafiają także informacje z innych łagrów, które przywożony są przez innych osadzonych.
W ostatnich fragmentach „Innego świata” przedstawiona zostaje droga, jaką Gustaw przebył do Ługowoje, gdzie dołączył do polskiej armii (trasa prowadziła przez Wołogdę, Buj, Świedrołowsk, Ural, Orsk, Orenburg, Aktiubińsk, Aralsk, Kyzył Ordę, Arys, Czimkent oraz Dżambuł). W końcowej części drogi towarzyszyli mu inni Polacy, z którymi zmierzał do upragnionego celu.
„Inny świat” - geneza, tytuł
„Inny świat” powstawał w okresie od lipca 1949 r. do lipca 1950 r. Dzieło to stanowi zapis przeżyć Gustawa Herlinga-Grudzińskiego, który przebywał w radzieckim łagrze mieszczącym się w Jercewie. W Polsce utwór zakazany był do roku 1988, lecz ukazywał się w wydaniach drugoobiegowych. Wielką popularnością cieszył się poza polskimi granicami, gdzie był wielokrotnie publikowany. Dzięki temu „Inny świat” stał się jedną z najważniejszych pozycji poruszających tematykę wojenną i zawierających wspomnienia z życia w łagrze.
Pełen tytuł dzieła Gustawa Herlinga-Grudzińskiego brzmi: „Inny świat. Zapiski sowieckie”. Można rozumieć go w sposób dosłowny – jako relację prowadzoną z łagru, rzeczywiste zapiski. Jednak przede wszystkim chodzi tutaj o obcość tego miejsca. Radzieckie obozy pracy były miejscami, za których murami roztaczał się prawdziwie inny świat. Nie obowiązywało tam prawo znane z zewnątrz, więźniowie kierowali się odmiennymi wartościami, a ich największą ambicją było przeżyć kolejny dzień. Innym światem był także Związek Sowiecki – kraj zupełnie obcy, niezrozumiały i nieprzewidywalny dla przybyszów z Zachodu.
Podtytuł „Zapiski sowieckie” stanowi nawiązanie do utworu Fiodora Dostojewskiego – „Wspomnienia z domu umarłych” („Zapiski iz miortwogo doma”). Autor „Zbrodni i kary” opisał w nim losy ludzi zesłanych na Syberię. Herling-Grudziński uczynił fragment tego dzieła mottem „Innego świata” podkreślając, iż rzeczywistość łagrów (oraz szerzej rozumianej niewoli) jest czymś zupełnie niewyobrażalnym.
„Inny świat” - motywy
Motyw cierpienia
Jednym z motywów najsilniej zaznaczających swoją obecność w dziele Gustawa Herlinga-Grudzińskiego jest cierpienie. W trudnych warunkach życia obozowego jest ono wszechobecne. Ludzie są gotowi zrobić wszystko, byle oddalić od siebie ból, głód, chłód i zmartwienia. W obliczu możliwości ukojenia cierpienia znikają wyznawane przez nich poglądy i wartości. Na przykład, niedostępna dla więźniów Polka w zamian za jedzenie gotowa jest oddać się każdemu. Podobna była sytuacja Tani – moskiewskiej śpiewaczki operowej – która za ulgę w ciężkiej pracy zdecydowała się na współżycie z jednym z „urków”. Ludzie trafiający do trupiarni żebrali o jedzenie, wręcz czyhali na jakiekolwiek resztki.
W „Innym świecie” wyraźnie zaakcentowana zostaje łączność bólu fizycznego z bólem psychicznym. Więźniowie nie śpią spokojnie, gdyż obawiają się śmierci i zapomnienia, zaś kiedy wyruszają do pracy niewypoczęci, katorga staje się jeszcze trudniejsza