W pustyni i w puszczy - streszczenie i opracowanie

W pustyni i w puszczy - streszczenie

Staś Tarkowski (14 lata) i Nel Rawlison (8 lat) to dzieci dwóch inżynierów, pracujących w Port-Said przy budowie Kanału Sueskiego. Chłopiec opowiada dziewczynce o aresztowaniu Fatmy i jej dzieci. Kobieta jest krewną Mahdiego (przywódcy powstania przeciw rządowi egipskiemu) i rząd chce wymienić ją na zakładników przetrzymywanych przez powstańców w Chartumie. Kilka dni później dzieci dowiadują się o planowanym przez ojców wyjeździe do pobliskiego Medinet. Tego samego dnia w domu Rawlisona pojawia się Fatma z prośbą o wstawiennictwo. Inżynier obiecuje pomoc nie wiedząc, że kobieta planuje porwanie obecnych podczas kolacji dzieci.

Wkrótce dzieci wyruszają do Kairu na spotkanie rodziców (z podróży rezygnuje pani Olivier – guwernantka Nel, ukąszona przez skorpiona). Podczas podróży pociągiem Staś poznaje dwóch angielskich oficerów. Kapitan Glen i doktor Clary są pod wrażeniem wiedzy Stasia i urody małej Nel, obydwaj obiecują odwiedzić rodziców dzieci. W Medinet następuje spotkanie małych podróżników z inżynierami. Zbliżają się święta Bożego Narodzenia, Nel otrzymuje od pana Tarkowskiego niezwykły prezent – ogromnego mastifa o imieniu Saba. Po kilku dniach okazuje się, że inżynierowie muszą wyjechać. Dzieci pozostają pod opieką służącego Chamisa.

Pewnego dnia Chamis przynosi informację o konieczności wyjazdu sugerując, że inżynierowie chcą spotkać się z dziećmi w miejscowości El-Gharak. Grupa wyrusza koleją, na miejscu dzieci przesiadają się na wielbłądy i wyruszają w podróż. Chamisowi towarzyszą dwaj Beduini oraz przewodnicy wielbłądów – Sudańczycy Idrys i Gebhr. Gdy karawana rusza w kierunku pustyni, okazuje się, że dzieci porwano. Po kilku dniach straszna informacja dociera do inżynierów, mężczyźni postanawiają wyruszyć w pościg i wysyłają telegrafy do wszystkich posterunków wojskowych wzdłuż Nilu.

Podróż karawany trwa. Podczas jazdy Staś upuszcza na ziemię swoje rękawice, prosi o to samo Nel. Niestety ślady odnajduje Gebhr i w czasie postoju uderza dziewczynkę batem. Staś reaguje natychmiast, rozpoczyna się bójka przerwana przez Idrysa, który tłumaczy bratu, że dzieci muszą dotrzeć do Mahdiego całe i zdrowe. Chłopiec stara się zniechęcić porywaczy, mówiąc o konsekwencjach porwania, ale ci są zdeterminowani, by spełnić żądania Smaina (męża Fatmy). Rankiem do podróżników niespodziewanie dołącza Saba, który trafił na trop uciekinierów. Tego samego dnia karawana mierzy się ze śmiertelnym niebezpieczeństwem. Z pustyni nadciąga ogromna burza piaskowa. Wędrowcom szczęśliwie udaje się ujść z życiem. Wyczerpani stawianiem oporu silnemu wiatrowi, nocują w głębokim wąwozie. Rankiem Staś wpada na pomysł uwolnienia się z rąk porywaczy. Podchodzi do śpiących mężczyzn, wyciąga naboje i sztucer, a potem nabija strzelbę. Gdy gotów jest już do oddania strzału, śpiących budzi szczekanie Saby. Chłopiec zostaje szybko obezwładniony. Gebhr postanawia ukarać go biczowaniem, ale związanego bronią Nel i Saba. Od tej pory Staś jest wiązany na noc, a porywacze pełnią na zmianę straż.

Wędrowcy mijają Assuan i kierują się w głąb lądu. Beduini, zdobywający żywność w osadach tubylców, natrafiają na strażnika wypytującego o porwane dzieci. Mężczyźni przysięgają, że są niewinni i zabijają młodego Araba. Staś wciąż wierzy, że pościg dopadnie złoczyńców, ale sytuacja porwanych jest z dnia na dzień coraz gorsza. Pewnego dnia Beduini przynoszą wiadomość o zabiciu generała Gordona i zdobyciu Chartumu przez powstańców Mahdiego. Wkrótce karawana dociera do Omdurmanu przejętego przez derwiszy proroka. Miasto, w którym niedawno toczyły się zacięte walki, przeraża małych podróżników. Białe dzieci wzbudzają nienawiść tłumu. Idrys i Gebhr wzmagają starania, by jak najszybciej stanąć ze swoim łupem przed obliczem Mahdiego. Tymczasem Staś ma okazję przekonać się jak wygląda „prorok”. Chłopiec obserwuje obrzęd modlitwy prowadzonej przez Mahdiego na rynku miasta. Zauważa, że jego wyznawcy są mu fanatycznie posłuszni i coraz bardziej obawia się tego, co czeka jego i Nel. Wkrótce pojawia się szansa – być może ostatnia – ratunku. Grek Kaliopuli, zamieszkały w Omdurmanie, wstawia się u proroka za dziećmi. Mężczyzna poucza Stasia, w jaki sposób ma się zachować podczas wizyty. Tłumaczy, że jedynym ratunkiem przed śmiercią jest przyjęcie wiary Mahdiego. Pomimo tego, podczas wizyty chłopiec nie chce przyjąć nauk „proroka”, tłumacząc, że jest i pozostanie chrześcijaninem. Zaskoczony Mahdi rozkazuje nagrodzić porywaczy, a dzieci odwieźć do Smaina, który przebywa w Faszodzie. Dla Stasia i Nel oznacza to wyrok śmierci, gdyż w mieście panuje febra. Staś ma wyrzuty sumienia (Grek obarcza go odpowiedzialnością za gniew Mahdiego), ale i dumę (zachował wiarę). Zdobywa pożywienie dla dziewczynki, pomagając w budowie glinianego parkanu, za co zapłacono mu daktylami.

Karawana wyrusza w dalszą podróż, podczas której umiera Dinah – opiekunka Nel. Po przybyciu na miejsce okazuje się, że Faszoda została spalona, a Smain wyruszył w poszukiwanie niewolników. Dzieci przygotowują się do kolejnej tułaczki. Towarzyszący im Hatim (znajomy Greka opiekujący się dziećmi) uprasza miejscowego emira o służącą dla Nel. Do karawany dołącza Mea (młoda Murzynka podarowana dziewczynce przez emira) i Kali (służący Gebhra). Gebhr, który od tej pory jest przywódcą karawany, podąża szlakiem dżungli wypalanej przez ludzi Smaina. Sudańczyk zniechęcony długą podróżą szczególnie znęca się nad Kalim. Pewnego dnia ku przerażeniu podróżników na drodze karawany staje lew. Wąwóz jest zbyt wąski, by obejść zwierzę. Nie można też zawrócić, bo lew z pewnością dogoni uciekających. Gebhr postanawia zabić Kalego i rzucić go jako przynętę. Wstrząśnięty Staś prosi, by dać mu strzelbę (jako jedyny z grupy potrafi posługiwać się sztucerem). Przerażony chłopiec zabija lwa. Wzburzony krzykami Gebhra (groził, że po Kalim zabije Nel), zabija kolejnymi strzałami wszystkich porywaczy (prócz Gebhra również Chamisa i dwóch Beduinów). Dzieci są wolne.

Rozpoczyna się długa i uciążliwa podróż przez dżunglę. Bohaterowie mogą liczyć tylko na siebie. Staś zastanawia się, czy nie skierować się w strony zamieszkane przez plemię Kalego, ale młody wojownik nie potrafi wyjaśnić dokładnie, skąd pochodzi. Podróżnicy żywią się mięsem zabitych zwierząt. Podczas jednego z polowań Saba rusza w pogoń za rannym bawołem i znika. Kali, widząc rozpacz Nel, wyrusza nocą tropem rannego zwierzęcia i odnajduje psa. Wędrowanie przysparza dzieciom coraz większych kłopotów. W dzień dokucza upał, w nocy pojawia się zagrożenie ze strony dzikich zwierząt. Prowizorycznym zabezpieczeniem jest ogrodzenie z kolczastych gałęzi zwane „zeribą”. Pewnej nocy do obozu podróżników podchodzą dwa lwy, cała czwórka chroni się ucieczką na wysoki baobab. Rankiem okazuje się, że drapieżniki pożarły trzy konie.

Trwa podróż przez bujną i niebezpieczną afrykańską dżunglę. Podczas wędrówki bohaterowie natrafiają na wąwóz zamknięty ogromnym odłamem skalnym. Kali zauważa, że po drugiej stronie wąwozu umiera wycieńczony głodem słoń. Dzieci zatrzymują się  i dokarmiają zwierzę. Staś postanawia przetrwać początek pory dżdżystej, zamieszkawszy we wnętrzu ogromnego baobabu. Drzewo mieści w sobie całą czwórkę i wszystkie zapasy podróżników. Nowy dom – nazwany „Krakowem” – staje się doskonałym schronieniem przed tropikalnym deszczem i dzikimi zwierzętami. W tym samym czasie następuje oswojenie słonia zwanego przez Nel „Kingiem”. Pewnego dnia udaje się jej wejść do wąwozu i podejść do ogromnego zwierzęcia. King podnosi Nel i huśta ją na trąbie. Staś, początkowo przerażony, daje się namówić i dołącza do dziewczynki. Kolejne dni upływają dzieciom na przeczekiwaniu ogromnych ulew.

Pojawiają się też dużo poważniejsze problemy. Kali cudem unika śmierci od ukąszeń pszczół, konie chudną po ukąszeniu przez muchy tse-tse, a małą Nel dopada śmiertelna choroba. Dziewczynka ma drgawki i halucynacje, nie pomaga troskliwa opieka Mei ani zabiegi Stasia. Chłopiec wie, że bez chininy (lek na febrę) Nel umrze. Niespodziewanie pojawia się szansa ratunku. Kali zauważa na horyzoncie dym, mogący oznaczać ratunek (biali ludzie) lub śmiertelne zagrożenie (ludzie Smaina). Pomimo strachu Staś decyduje się na wyprawę i odkrywa obóz rannego podczas polowania Szwajcara. Linde jest umierający, podobnie jak jego służba (Murzyni zapadli na śpiączkę). Mężczyzna przekazuje Stasiowi wszystkie zapasy, udziela mu ważnych wskazówek (radzi podróżować w stronę oceanu) i prosi o jedną przysługę – ochrzczenie śpiących i godny pogrzeb. Po kilku dniach Linde umiera, ale jednocześnie udaje się uratować zdrowie małej Nel. Z obozu myśliwego uchodzi z życiem mały Nasibu, który dołącza do podróżników.

Przed wyruszeniem w dalszą podróż Stasiowi udaje się uwolnić Kinga (wysadza skałę ładunkiem prochu strzelniczego). Odtąd zwierzę niesie ładunki i zapasy. Zgodnie z radą myśliwego Staś kieruje się w stronę najbliższego płaskowyżu. Bohaterowie trafiają do opuszczonej wioski i pozostają w niej, by uzupełnić zapasy. Okolica jest piękna, bezpieczna i sprzyja polowaniom i połowom ryb. Dzieci budują i wypuszczają latawce z informacją o ich obecnym położeniu i celu podróży. Na „górze Lindego” odbywa się też chrzest Kalego i Mei.

Dalszy etap podróży to tereny zamieszkane przez tubylcze murzyńskie plemiona. Podczas wjazdu do jednej z wiosek Kali obwieszcza tubylcom, że mają zaszczyt ugościć „dobre Mzimu” (Nel). Mieszkańcy są pod wrażeniem umiejętności przybyszów. Na ich oczach Staś rozprawia się z miejscowym czarownikiem udającym „złe Mzimu”. Wódz plemienia (M’Rua) i Kali (w imieniu Stasia) przypieczętowują wzajemną przyjaźń poprzez „zjedzenie kawałka siebie” (czyli kawałka koźlęcej wątroby zanurzonej w krwi przeciwnika).

Po opuszczeniu wioski Nel spotyka kolejna niebezpieczna przygoda. Podczas samotnego spaceru po dżungli dziewczynka staje oko w oko z wielkim, groźnym kotem (zwanym przez Kalego „wobo”), na szczęście Staś wraca w porę i odstrasza drapieżnika. Bohaterowie kierują się w strony zamieszkane przez plemię, z którego pochodzi Kali (Wa-hima). Przybywszy na miejsce, dowiadują się o wojnie toczonej przez współplemieńców Kalego z plemieniem Samburu. Na prośbę Kalego Staś wspomaga Wa-himów, doprowadzając do ich zwycięstwa. Podczas walki ginie jednak ojciec Kalego, Fumba. Młody Murzyn zostaje nowym wodzem plemienia. Wykorzystując rady Stasia, nowy „wódz” zawiera przymierze z Samburami i wypędza z wioski czarowników (ci poprzysięgają zemstę).

Po krótkich przygotowaniach do kolejnej wyprawy podróżnicy wyruszają w stronę oceanu. Towarzyszy im stu Samburów i stu Wa-himów pod dowództwem Kalego. Początkowo podróż przebiega zgodnie z planem, ale stopniowo droga przez wysuszoną sawannę staje się coraz bardziej uciążliwa. Wędrowcom dokucza nieznośny skwar, powoli kończą się też zapasy wody. Nocą część wojowników ucieka. Podczas postoju okazuje się, że worki z wodą zostały pocięte (sprawka czarowników zdekonspirowanych wcześniej przez Kalego). Karawanie grozi śmierć z wycieńczenia. Nocą kończą się zapasy wody. Staś jest pewien, że nie unikną śmierci. Ostatkiem sił zauważa, że Saba wietrzy wodę. Na horyzoncie rozbłyska raca. Podróżnicy biegną przed siebie. Następuje wzruszające spotkanie dwóch obozów. Na czele drugiego stoją dawni znajomi dzieci – kapitan Glen i doktor Clary. Dzieci są uratowane. Przyjaciele wysyłają depesze do Tarkowskiego i Rawlisona.

Wyczekiwane spotkanie z rodzicami następuje w Mombasie. Ojcowie nie wierzą, że Stasiowi udało się ocalić siebie i Nel. Po zakończeniu podróży pan Rawlison zabiera córkę do Anglii, a Staś rozpoczyna naukę w Aleksandrii (później na politechnice w Zurychu). Młodzi bohaterowie spotykają się po dziesięciu latach, biorą ślub i wybierają się w podróż śladami swojej wielkiej wyprawy. Po śmierci pana Rawlisona Tarkowscy przenoszą się na stałe do Polski.

W pustyni i w puszczy - plan wydarzeń

1. Aresztowanie Fatmy – krewnej Smaina.
2. Podróż bohaterów do Kairu.
3. Porwanie dzieci przez Chamisa.
4. Nieudane próby pozostawienia śladów przez porwanych (porzucone rękawice).
5. Dołączenie Saby do karawany.
6. Burza piaskowa.
7. Próba uwolnienia się z rąk porywaczy – zdobycie strzelby.
8. Przybycie podróżników do Omdurmanu.
9. Dobre rady Greka.
10. Staś przed obliczem Mahdiego – próba odwagi.
11. Tułaczka dzieci do Faszody.
12. Spotkanie karawany z lwem.
13. Zastrzelenie lwa i zabicie porywaczy przez Stasia.
14. Pożarcie koni przez lwy.
15. Spotkanie ze słoniem uwięzionym w wąwozie.
16. Oswojenie zwierzęcia przez Nel.
17. Zamieszkanie w baobabie („Kraków”).
18. Choroba Nel.
19. Wizyta Stasia w obozie Lindego – zdobycie chininy.
20. Pogrzeb myśliwego i jego towarzyszy.
21. Uwolnienie Kinga.
22. Pobyt na „górze Lindego”.
23. Puszczanie latawców.
24. Chrzest Kalego i Mei.
25. Spotkanie z plemieniem M’Ruy – przymierze.
26. Wypędzenie czarowników z wioski.
27. Spotkanie Nel i „wobo”.
28. Przybycie do plemienia Wa-himów.
29. Zwycięstwo Wa-himów nad Samburami.
30. Kali nowym wodzem.
31. Podróż przez sawannę.
32. Przecięcie worków z wodą przez czarowników.
33. Niespodziewany ratunek z rąk Glena i Clary'ego.
34. Spotkanie dzieci z rodzicami.
35. Spotkanie po latach i ślub Stasia i Nel.

W pustyni i w puszczy - opracowanie (geneza, czas i miejsce akcji, motywy)

Geneza „W pustyni i w puszczy”

„W pustyni i w puszczy” to ostatnia wielka powieść Henryka Sienkiewicza. Dzieło przeznaczone dla młodzieży ukazywało się w odcinkach w „Kurierze Warszawskim” (1910-1911), a później wydano je drukiem w 1911 roku. Pisarz nawiązuje w utworze m.in. do historycznych wydarzeń, mających miejsce na kontynencie afrykańskim pod koniec XIX w. (powstanie sudańskie Mahdiego w 1885 roku, oblężenie Chartumu i śmierć generała Gordona) oraz do własnych doświadczeń podczas podróży po Afryce (1890 r.).

Pierwowzorem małej Nel Rawlison była Wanda Ulanowska – córka jednego z bliższych przyjaciół Sienkiewicza.

Powieść została dwukrotnie zekranizowana: przez Władysława Ślesickiego w 1973 roku i w 2001 roku przez Gavina Hooda.

„W pustyni i w puszczy” - czas i miejsce akcji

Akcja utworu toczy się w latach 1884 (kilka dni przed świętami Bożego Narodzenia) – 1885 (powstanie sudańskie pod dowództwem Mahdiego), w Afryce.

Trasa podróży bohaterów powieści przebiega między innymi przez: Port-Said, Kair, Medinet, Assuan (ominięty przez karawanę), Chartum, Omdurman, Faszodę, okolice jeziora Bassa-Narok, Mombasę.

„W pustyni i w puszczy” - motywy

Motyw podróży

Główny wątek utworu. Wielka podróż bohaterów obejmuje długą i niezwykle trudną trasę, wiodącą początkowo wzdłuż Nilu (Egipt), przez pustynię (Assuan, Omdurman), tropikalną puszczę i sawannę.

Wędrówkę Stasia i Nel można podzielić na dwie główne części: od porwania w Medinet do momentu uwolnienia się dzieci z rąk porywaczy (za Faszodą) oraz – od rozpoczęcia samotnej wędrówki do spotkania z rodzicami w Mombasie.

Dzieci napotykają na swej drodze wiele niebezpieczeństw. Doświadczają burzy piaskowej, przejeżdżają przez nieprzyjazny Chartum (po zdobyciu miasta przez derwiszy), zatrzymują się w Faszodzie ogarniętej epidemią febry. Muszą zmierzyć się z głodem, pragnieniem, dzikimi zwierzętami i masą innych zagrożeń, którym nie podołałby nawet dorosły (co podkreśla kapitan Glen po uratowaniu dzieci). Trasa jest długa, uciążliwa i pełna niespodzianek. Podczas swej wędrówki dzieci podróżują na wielbłądach, później przesiadają się na konie, na końcu do bohaterów dołącza słoń – King. Po uwolnieniu się z rąk Gebhra o trasie podróży decyduje Staś. Dzięki swojej wiedzy, radom Lindego (i Kalego) chłopcu udaje się obierać trasę tak, by podróżować przez miejsca względnie bezpieczne i jak najszybciej uzyskać pomoc.

Doświadczenia bohaterów można nazwać „wielką afrykańską przygodą” (choć, obiektywnie patrząc, trudno określić tym mianem porwanie, a potem samotną, bardzo niebezpieczną wędrówkę). Autor powieści starał się jednak stworzyć historię prawdopodobną i atrakcyjną dla młodego czytelnika.

Motyw przyjaźni

Pomiędzy 14-letnim Stasiem i 8-letnią Nel to także jeden z głównych wątków utworu. Staś kocha Nel jak własną siostrę. Jako starszy i bardziej doświadczony lubi przechwalać się przed dziewczynką swoją wiedzą. Po porwaniu jego zachowanie zmienia się diametralnie. Staś czuje się w duszy po trochu winny (niesłusznie uważa, że mógł zapobiec porwaniu), błyskawicznie dojrzewa do roli odpowiedzialnego opiekuna dziewczynki. Troszczy się o nią na każdym kroku, dbając by nie spotkała ją jakakolwiek krzywda ze strony porywaczy (rzuca się na Gebhra, który uderza Nel korbaczem). Dla niej zdobywa się na niezwykłe akty odwagi: próba kradzieży strzelby, praca przy budowie muru w Omdurmanie, wyprawa „ostatniej szansy” do nieznanego obozu po chininę dla chorej. Przyjaźń chłopca wyraża się poprzez codzienną troskę o zdrowie i życie dziewczynki. Nel odpłaca Stasiowi przywiązaniem i całkowity zaufaniem. Piękną sceną, potwierdzającą siłę przyjaźni (a nawet miłości) bohaterów, jest moment, w którym spragniony Staś oddaje dziewczynce ostatnie krople wody.

Motyw przyrody

Przygody bohaterów powieści odbywają się na tle bujnej afrykańskiej przyrody. Afryka, malowniczo opisana przez Sienkiewicza, łączy w sobie dzikie, bujne piękno i ekstremalne warunki klimatyczne. Dzieci uwielbiają podróże, ale nie spodziewają się, że doświadczą tak trudnej wędrówki. Ich „wielka przygoda” przekracza czyjekolwiek wyobrażenia o wyprawie przez kontynent afrykański. Pustynia przeraża małych bohaterów (sami cudem unikają zasypania w czasie burzy piaskowej). Puszcza jest równie niebezpieczna, ale za to piękna. Dzieci są pod wrażeniem kolorów, zapachów i wszechobecnej zieleni tropikalnej krainy. Znajdują schronienie w ogromnym baobabie, łowią ryby, jedzą owoce i mięso upolowanych zwierząt. Uczą się żyć i radzić sobie jak tubylcy (między innymi dzięki radom Kalego). Jednym z piękniejszych miejsc, do którego docierają bohaterowie, jest „góra Lindego” – płaskowyż wskazany przez umierającego Szwajcara. Oczywiście nie można zapomnieć, że dzika przyroda bywa zabójcza. Przekonuje się o tym chociażby Kali, pokąsany przez pszczoły, Nel po spotkaniu z gepardem czy Nasibu porwany przez goryla.

W pustyni i w puszczy - bohaterowie

Charakterystyka Stasia Tarkowskiego

Główny bohater powieści, w momencie rozpoczęcia akcji ma 14 lat. Staś to syn polskiego inżyniera, pracującego przy budowie Kanału Sueskiego w Egipcie. Nie ma matki, podobnie jak jego najbliższa przyjaciółka – ośmioletnia Nel Rawlison.

Na początku powieści chłopiec jest typowym, lubiącym się przechwalać nastolatkiem. Bystry, oczytany i wysportowany – imponuje Nel wiedzą o ówczesnym świecie (wyjaśnia jej na przykład, kim jest Mahdi). Szybko się uczy (zna kilka języków, między innymi angielski i suahili) i łatwo nawiązuje kontakty. Pod wpływem kolejnych, doświadczanych podczas podróży niebezpieczeństw Staś zmienia się w odpowiedzialnego młodzieńca. Bezpośrednio po porwaniu zamiast strachu czuje wstyd, że tak łatwo „dał się podejść”. Wie, że jest dużo słabszy od porywaczy, więc stara się wykorzystać swój spryt (rzucanie rękawic, kradzież strzelby).

Chłopiec zadziwia konsekwencją, podejmując kilka prób wyrwania się z rąk towarzyszy Chamisa. Gdy to zawodzi, stara się zniechęcić porywaczy, przekonując ich o nadciągającym pościgu. Chłopiec sprawdza się jako uczynny i niezwykle oddany opiekun małej Nel, dla której jest w stanie zrobić wszystko. W pełni wykorzystuje swoją znajomość geografii, afrykańskiej fauny i myślistwa. W razie niebezpieczeństwa zachowuje – niezwykły jak na jego wiek – zdrowy rozsądek.

Do obszernego zbioru zalet bohatera należy dodać patriotyzm (wykucie pierwszych słów polskiego hymnu na skale), wierność wyznawanej religii i niebywałą odwagę. Spośród wszystkich przygód Stasia trzy stanowią swoiste „testy odwagi” i wyznaczają kolejne etapy dojrzewania chłopca do podjęcia trudnych decyzji. Są to: spotkanie z Mahdim, zastrzelenie lwa oraz porywaczy, a także wyprawa po chininę do obozu Lindego. Autor powieści zaznacza jednak, że największym poświeceniem bohater wykazał się oddając Nel ostatnie zapasy wody (sam nie pił od trzech dni).

Wyczyny młodego Tarkowskiego zdecydowanie zasługują na podziw. „Chłopiec bohater” – wypada tylko podpisać się pod tym sformułowaniem, zawartym w depeszy wysłanej przez kapitana Glena do rodziców dzieci.

Charakterystyka Nel

Główna bohaterka powieści, córka inżyniera Rawlisona, osierocona przez matkę w wieku trzech lat. Ośmioletnia Angielka „podobna do ślicznego obrazka” jest oczkiem w głowie ojca i pana Tarkowskiego. Staś traktuje ją jak własną młodszą siostrę. Na Boże Narodzenie dziewczynka otrzymuje w prezencie mastifa, któremu daje na imię Saba.

W trakcie porwania Nel jest przerażona, ale pod wpływem Stasia stara się opanować strach i robić wrażenie „dorosłej” (nie płacze, tylko „oczy jej się pocą”). Dzielnie znosi trudy morderczej podróży, podczas której udowadnia swoje przywiązanie do Stasia – ratuje go przed biczowaniem. Nel jest niezwykle delikatna, wrażliwa i dostrzega ludzkie cierpienie. Dziewczynka ubolewa nad losem Kalego, nad którym znęca się Gebhr. Za jej namową Staś uwalania uwięzionego w wąwozie słonia (dzięki czemu dzieci zyskują silnego obrońcę i tragarza). Kali (pod wpływem opowieści Stasia) uważa dziewczynkę za dobre bóstwo. Podczas wjazdu do murzyńskiej wioski chłopiec donośnie informuje mieszkańców o przybyciu „dobrego Mzimu”.

Dziewczynka zawsze może liczyć na pomoc Stasia, Kalego i Mei (opiekunki podarowanej przez emira w Faszodzie). Pomimo tego jej również zdarzają się niebezpieczne przygody, jak choćby spotkanie z wielkim kotem („wobo”). Ostatecznie, dzięki staraniom Stasia, udaje jej się spotkać z ojcem.

Po latach piękna, już osiemnastoletnia Nel wychodzi za mąż za towarzysza dziecięcych przygód.

W pustyni i w puszczy - charakterystyka bohaterów drugoplanowych

Kali

Młody murzyński chłopiec, niewolnik Gebhra. Staś i Nel współczują mu ze względu na sposób, w jaki obchodzi się z nim jego pan. Kali jest nieustannie bity i poniżany przez okrutnego Sudańczyka. Po zabiciu porywaczy chłopiec uznaje Stasia za swojego pana. Pomaga dzieciom przy każdej możliwej okazji, wielokrotnie wykazując się odwagą i poświęceniem.

Kali sprowadza zaginionego Sabę, a sam zostaje dotkliwie pokąsany przez pszczoły w czasie próby zdobycia leśnego miodu. Pomaga Stasiowi w budowie tymczasowych schronisk i udziela cennych rad koniecznych do przetrwania w dżungli.

W trakcie podróży okazuje się, że chłopiec jest synem wodza plemienia Wa-himów. W finale powieści bohaterom udaje się dotrzeć do wioski Kalego i pomóc mu zwyciężyć wrogie plemię Samburów. Po śmierci ojca były niewolnik zostaje wodzem, ale postanawia kontynuować podróż ze swoimi przyjaciółmi.

Kali to sympatyczna postać, różnice kulturowe (i językowe) między nim i Stasiem są przyczyną wielu humorystycznych nieporozumień (jak chociażby słynne słowo „donkey” – ang. „osioł” – odebrane przez Kalego jako komplement).

Mea

Młoda Murzynka, prawdopodobnie z plemienia Dinka. Jest służącą Nel, podarowaną dziewczynce przez emira w Faszodzie (dotychczasową opiekunką Nel była Dinah, która umiera podczas podróży). Mea dzielnie znosi trudy drogo. Jest niezwykle cierpliwa i opiekuńcza. Zazdrości Kalemu ozdób podarowanych mu przez Stasia. Zostaje ochrzczona przez dzieci na „górze Lindego”. Podczas podróży przez sawannę, w obliczu śmierci z pragnienia niespodziewanie wyznaje, że chciałaby umrzeć razem z Kalim.

Pan Rawlison

Inżynier pracujący przy budowie Kanału Sueskiego, ojciec Nel. Jego żona zmarła na suchoty. Jest troskliwy i oddany córce, która jest jego „oczkiem w głowie”. Stara się spędzać z dzieckiem jak najwięcej czasu. Robi wszystko, co możliwe, by odzyskać porwaną córkę. Po uratowaniu Nel przez Glena i Clary’ego wyjeżdża wraz z córką do Anglii.

Władysław Tarkowski

Inżynier zamieszkały na stałe w Port-Said, przyjaciel Rawlisona, ojciec Stasia. Brał udział w powstaniu styczniowym (1863), w czasie zsyłki na Sybir udało mu się zbiec w głąb Rosji i przedostać za granicę. Żona Tarkowskiego – z pochodzenia Francuzka – zmarła przy porodzie Stasia. Pan Tarkowski, podobnie jak Rawlison, stara się dotrzeć do porwanych dzieci. Przebrany za Araba dociera aż do Chartumu, ale tam ślad po dzieciach ginie.

Chamis

Służący inżynierów, pochodzi z plemienia Dangalów, w którym urodził się Mahdi. Za namową Fatmy – żony Smaina – organizuje porwanie dzieci. Towarzyszą mu dwaj Beduini oraz Idrys i Gebhr. Chamis wykazuje się okrucieństwem. Jest obłudny i obojętny wobec losu dzieci. W Faszodzie, gdy bohaterowie cierpią głód, dokarmia Sabę, który (przypadkiem) ostrzegł porywaczy przed Stasiem. Chamis ginie zastrzelony przez Stasia.

Idrys

Jeden z porywaczy, brat Gebhra. W porównaniu ze swymi towarzyszami obchodzi się z dziećmi dość łagodnie. Napominany przez Stasia (chłopiec przypomina mu, że mają zostać wymienieni za Fatmę i jej dzieci), dba, aby nic złego nie przytrafiło się Nel. Kilkakrotnie ratuje młodych bohaterów przez bezmyślnym okrucieństwem Gebhra. W Omdurmanie zapada na nieznaną chorobę i podróżnicy kontynuują wędrówkę bez niego.

Gebhr

Brat Idrysa, okrutny i łatwo wpadający w złość. Po znalezieniu porzuconych przez dzieci rękawic, uderza batem Nel. Stasiowi przyłapanemu na kradzieży sztucera chce obciąć dłoń. Hamuje swoje zapędy pod wpływem rozsądnego Idrysa. Po opuszczeniu Faszody mści się na młodym służącym, biczując go i poniżając. Podczas spotkania z lwem chce zabić Kalego i rzucić go na pastwę drapieżnikowi. Ginie zastrzelony przez Stasia.

Grek Kaliopuli

Mieszkaniec Omdurmanu, służący z otoczenia Mahdiego. Chcąc pomóc dzieciom, organizuje ich spotkanie z „prorokiem”. Radzi Stasiowi, by przyjął islam (czym mógłby uratować siebie i Nel), ale ten odważnie odmawia. Przynosi dzieciom jedzenie, Staś otrzymuje też od niego pieniądze.

Mahdi

Postać historyczna, samozwańczy „prorok”, dowódca tzw. „powstania sudańskiego” przeciw egipskiemu rządowi. Po zwycięskim oblężeniu Chartumu tworzy swoją siedzibę w Omdurmanie. Bohaterowie mają możliwość oglądania modłów prowadzonych przez niego na placu miasta. Podczas spotkania z Mahdim Staś rezygnuje z możliwości „oświecenia”, czym zadziwia proroka. Z rozkazu Mahdiego dzieci zostają wysłane do Faszody (miał w niej przebywać Smain), co w praktyce oznacza wyrok śmierci – miasto pustoszyła febra. Podczas spotkania z kapitanem Glenem w finale powieści, dzieci dowiadują się o śmierci Mahdiego.

Linde

Umierający Szwajcar napotkany przez Stasia w dżungli. Linde jest myśliwym i zapalonym geografem. Ranny w starciu z dzikiem ndiri umiera na gangrenę. Służący Lindego umierają na oczach Stasia na śpiączkę. Szwajcar udziela chłopcu bezcennych rad, przekazuje mu wszystkie swoje zapasy (dzięki chininie ratuje życie chorej na febrę Nel). Po śmierci zostaje pochowany przez Stasia.

Nasibu

Mały służący Lindego, ocalały z obozu, gdzie panowała zabójcza śpiączki. Po śmierci swego pana przechodzi pod opiekę Stasia.

Kapitan Glen

Dalszy znajomy inżynierów. Spotyka dzieci w pociągu podczas podróży do Kairu. Po uprowadzeniu bohaterów wyprawia się razem z doktorem Clary. Szczęśliwym trafem odnajduje jeden z latawców, wypuszczonych przez Stasia z góry Lindego. Ratuje bohaterów przed śmiercią z odwodnienia.

Doktor Clary

Towarzysz kapitana Glena. Poznaje dzieci w pociągu do Kairu, a potem razem z przyjacielem stara się za wszelką cenę odnaleźć porwanych.

Pani Olivier

Nauczycielka i opiekunka Nel. Z powodu ukąszenia przez skorpiona nie może towarzyszyć dzieciom w podróży do Medinet.

W pustyni i w puszczy - problematyka

„W pustyni i w puszczy” to jedna z najbardziej znanych polskich powieści przygodowych przeznaczonych dla młodego czytelnika. Zamiarem autora było stworzenie wciągającej, niezwykłej (ale prawdopodobnej) historii, dziejącej się na tle afrykańskiej przyrody i obyczajowości.

Główny wątek utworu dotyczy porwania dwójki dzieci przez zwolenników Mahdiego – przywódcy sudańskiego powstania przeciw egipskiemu rządowi. Po uwolnieniu się z rąk porywaczy, dzieci przemierzają Afrykę w poszukiwaniu pomocy, doświadczając wielu ekscytujących przygód. Czytelnik śledzący przygody Stasia i Nel staje się świadkiem skutków przejęcia władzy przez Mahdiego, poznaje razem z dziećmi realia życia XIX-wiecznych mieszkańców Afryki i zachwyca się malowniczymi opisami afrykańskiej przyrody, po równi fascynującej i niebezpiecznej.

Powieść ma dużą wartość poznawczą. Sienkiewicz, zapalony podróżnik i myśliwy, stworzył obraz Afryki na podstawie własnych doświadczeń i obserwacji. Przygody dzieci toczą się w styczności z historycznymi wydarzeniami – oblężeniem i zdobyciem Chartumu, śmiercią generała Gordona, przejęciem władzy przez Mahdiego. Czytelnik odnajdzie na kartach powieści informacje na temat ówczesnego życia mieszkańców Egiptu, Sudanu, dzikich plemion żyjących u wybrzeży oceanu. Autor nie zapomina też o miłośnikach afrykańskiej flory i fauny. W przedstawionym świecie nie brak przepięknych krajobrazów, opisów egzotycznych gatunków zwierząt (dzikich kotów, ptaków) i roślin (kwiaty, drzewa, pnącza).

Na uwagę zasługuje kreacja głównych bohaterów. Staś i Nel od początku budzą sympatię czytelnika, wierzącego w to, że bohaterom uda się uciec i osiągnąć zamierzony cel. Główny bohater to uosobienie odwagi, sprytu, troskliwości, zaradności. Autor obdarza go własną ciekawością świata, wiernością wyznawanej religii i wielkim patriotyzmem. Mały chłopiec zostaje stworzony jako wzór wielkiego podróżnika i bohaterskiego obrońcy swojej towarzyszki. Nie wiemy, czy prawdopodobne jest, by 14-latek przetrwał podróż w podobnych warunkach. Ważne, że autorowi udało się przekonać o tym czytelników, wciąż powracających do lektury „W pustyni i w puszczy”.

Opis przyrody - opis burzy piaskowej - W pustyni i w puszczy

Staś i Nel zostali porwani przez Arabów z Port Said. Kiedy wraz z karawaną przemierzali pustynię, panował względny spokój. Kalendarzowo była to pora zimowa, ale słońce prażyło wręcz niemiłosiernie. Nad głowami podróżujących nie było żadnych chmur, a cień rzucały jedynie krążące nad nimi sępy. Te złowrogie ptaki zdawały się przeczuwać nadchodzące wydarzenia i liczyły na łatwą zdobycz. Niepokój karawany podsycał unoszący się powietrzu zapach, który przypominał nieco woń palonego drewna. Część Arabów mówiła, że to złe duchy obudziły drzemiący na pustyni wiatr, a ten zmierza w ich kierunku.

Wkrótce powietrze zaczęło drżeć. W oddali pojawiła się gęsta, czarna chmura i zaczął wiać niezwykle silny wiatr. Niczym magik unosił on ziarenka piasku i formował z nich leje. Kolejne drobinki wzlatywały w powietrze i pędziły z wielką prędkością niczym niezliczone ilości owadów, szarańcza. Smagały one nieprzyjemnie twarze podróżujących, ci mieli jednak pełną świadomość faktu, iż muszą iść dalej, gdyż w przeciwnym razie zostaną zasypani żywcem. Nieco lepiej od ludzi radziły sobie wielbłądy, które utrzymywały równowagę, szeroko rozkładając nogi. Wszyscy z mozołem posuwali się naprzód pośród pędzących z wielką prędkością ziaren piasku. Niektórzy wznosili wołania o pomoc do Allacha, inni zaciskali zęby, ostatkiem sił osłaniając twarze i czekali na moment, kiedy burza się uspokoi.

Prawie całkowicie przysłonięte chmurami niebo rozświetlały błyskawice, a momentami można było usłyszeć i silne grzmoty. Wkrótce niesamowite zjawisko zaczęło słabnąć – coraz mniej piasku wirowało w powietrzu. Ostatecznie burza skończyła się, piasek opadł, a z nieba spłynęły duże, orzeźwiające krople deszczu.

Najciekawsza przygoda Stasia i Nel - opis

Główni bohaterowie „W pustyni i w puszczy” Henryka Sienkiewicza od czasu oddzielenia się od rodziców i porwania z Port Saidu przemierzyli znaczną część kontynentu afrykańskiego. W trakcie swojej podróży przeżyli wiele przygód, które często wymagały od nich dużej odwagi, determinacji oraz wytrwałości. Jedną z najciekawszych, a nawet wzruszających, była ta, w której Staś i Nel znaleźli słonia uwięzionego w wąwozie.

Olbrzymie zwierzę nie mogło wyjść z zagłębienia, gdyż jedyna droga przysłonięta było olbrzymim głazem. Najpewniej niebawem umarłoby ono z głodu – Staś chciał ukrócić cierpienie słonia strzałem z broni myśliwskiej. Wrażliwa Nel zbuntowała się jednak słysząc plan młodzieńca. Za wszelką cenę pragnęła uratować Kinga, bo tak bohaterowie nazwali słonia, przed śmiercią.

Początkowo mali podróżnicy bali się zwierzęcia. Karmiąc je, zbliżali się na bezpieczną odległość i wrzucali owoce do wąwozu. Wkrótce w głowie syna polskiego inżyniera narodził się pomysł, jak wydostać słonia z ogromnej dziury. W tym celu wykorzystał dynamit otrzymany od Lindego. Wysadziwszy blokujący przejście głaz, Staś otworzył Kingowi drogę na wolność. Wbrew oczekiwaniom potężne zwierzę nie uciekło, ale powoli zbliżyło się do pary bohaterów i przyjaźnie pohuśtało Nel na swojej trąbie ku wielkiej radości dziewczynki.

Słoń, jak wiadomo, jest wielkim i dość niebezpiecznym stworzeniem. Z pewnością może budzić lęk człowieka. Jednak dzięki cierpliwości i wytrwałości młodym bohaterom udało się bezpiecznie do niego zbliżyć i uratować go przed pewną śmiercią. Swoim działaniem Staś i Nel zapewnili sobie wdzięczność zwierzęcia. Ich dobroć zaowocowała pozytywnym nastawieniem Kinga, który – po swojemu – był im na pewno wdzięczny. To właśnie dzięki jego pomocy bohaterowie mogli przemieszczać się znacznie szybciej po Afryce, mając u boku potężnego przyjaciela.

Zwyczaje afrykańskie przedstawione w powieści Sienkiewicza - opis

„W pustyni i w puszczy” szybko stało się jedną z najbardziej poczytnych powieści Henryka Sienkiewicza. Wpływ miała na to nie tylko bardzo dynamiczna i pełna przygód fabuła, ale także warstwa poznawcza dzieła, które przybliżało czytelnikom obraz kontynentu afrykańskiego – miejsca pięknego, tajemniczego i fascynującego zarazem.

Wraz ze Stasiem i Nel Czarny Ląd przemierza para czarnoskórych bohaterów – Kali i Mea. Kobieta pochodziła z plemienia Dinka i uosabiała najbardziej typowe cechy jego przedstawicieli: była szczupła, bardzo wysoka i miała niezwykle ciemną skórę. Z kolei mężczyzna wywodził się z ludu Wa-hima, którego obyczajowość ukazana została w najpełniejszy sposób, gdyż postaciom podróżującym przez Afrykę udało się dotrzeć do zamieszkiwanej przez nich wioski.

Wa-hima byli ludźmi wojowniczymi, będącymi w stanie konfliktu z plemieniem Samburu (kradzieże bydła). Nosili głównie skórzane przepaski, a ich ciała ozdabiały barwne tatuaże. Na twarzach widoczne były egzotyczne ozdoby – w przekutych uszach członkowie plemienia umieszczali wielkie kawałki drewna, rozciągając w ten sposób małżowinę aż do ramienia. Podobną „biżuterię” nosili także w wargach.

W ich wierzeniach najważniejsze miejsce zajmował duch Mzimu. Mógł on zarówno sprzyjać człowiekowi, jak i niweczyć jego plany (dobry i zły). Mzimu najczęściej przywoływano rozpalając ogień lub odprawiając tańce o ściśle określonym układzie. Tak naprawdę za wszystkim stali szamani, którzy w ten sposób mogli kontrolować ludzi i ich działania (np. wydając specjalne odgłosy sugerujące wiernym fakt, iż Mzimu zbliża się i może przemówić lub dać sygnał swojej obecności).

Plemię Wa-hima żywiło się głównie mięsem upolowanej zwierzyny i hodowanego bydła. Najważniejszą rośliną uprawną był dla nich maniok. Istotne miejsce w ich jadłospisie zajmowały także owoce, których dostarczała im okoliczna roślinność.

Bohaterom powieści Henryka Sienkiewicza udało się zaobserwować niezwykle ciekawy obyczaj podczas wizyty w jednej z osad zamieszkałych przez członków plemienia M’Rua. Było to zawieranie braterstwa krwi – obyczaj mający na celu uczynienie przybysza członkiem plemienia i okazanie mu w ten sposób przychylności. Najpierw zabijano młode koźlę, a jego wątrobę maczano w krwi jednej z osób uczestniczących w rytuale i podawano do zjedzenia drugiej (w tym wypadku byli to Kali – działał w imieniu Stasia – oraz wódz plemienia). Następnie czynność tę powtarzano zamieniając role. Wierzono, że po rytuale w obu osobach płynie wspólna krew, która czyni ich braćmi.

Obszar Afryki zamieszkiwały liczne plemiona. Często pozostawały one w konflikcie, co owocowało dużą ilością wojen i starć. Również z nimi wiązały się różnego rodzaju obyczaje. Często próbowano zapewnić sobie pomyślność w walce, wykonując przed nią taniec zwycięstwa (lub też po niej – okazując w ten sposób wdzięczność bóstwom). Niektórzy z wojowników malowali swoje ciała (zabieg często wykonywano również przed polowaniami), by wydawać się groźniejsi i zapewnić sobie opiekę duchów. Wojny toczone na Czarnym Lądzie często skutkowały olbrzymią ilością ofiar. W dużej mierze działo się tak dlatego, iż większość plemion mordowała ludzi wziętych do niewoli, czyniąc z tego istotny element rytuałów mających na celu oddanie czci wyznawanym bóstwom.

W powieści Henryka Sienkiewicza przedstawieni zostali także wyznawcy islamu zamieszkujący północną Afrykę. Polski autor ukazał ich przede wszystkim jako ludzi wojowniczych, ceniących sobie dobra materialne i starających się wywalczyć uprzywilejowaną pozycję dla wyznawanej przez siebie religii. To właśnie Chamis, Gebhr i Idrys porwali dzieci inżynierów, by otrzymać nagrodę. Nie zyskali jednaki za swój postępek żadnych dóbr – ani od Smaina, ani od Mahdiego, który próbował nawet nawrócić Stasia i Nel na islam.

Afrykańscy wyznawcy islamu ubierali się w szaty chroniące ich przed upałem, a kobiety musiały zasłaniać twarze. Bardzo ciekawą grupą byli wśród nich derwisze – swego rodzaju pustelnicy, często oddający się medytacji przy wtórze piszczałek. Kimś takim był także z początku Mahdi, jednak bardzo szybko podjął on decyzję o zamieszkaniu w pałacu i prowadzeniu wygodniejszego trybu życia.

Afryka jawi się w powieści Henryka Sienkiewicza jako kontynent niezwykle barwny, ale i pełen kontrastów. Jej północna część to obszar bardziej cywilizowany, w którym ujawniają się znaczne wpływy europejskie. Z kolei na południu żyją ludy niemające kontaktu z białym człowiekiem, często dziwiące się, że w ogóle można kogoś takiego spotkać.