Geneza „W pustyni i w puszczy”
„W pustyni i w puszczy” to ostatnia wielka powieść Henryka Sienkiewicza. Dzieło przeznaczone dla młodzieży ukazywało się w odcinkach w „Kurierze Warszawskim” (1910-1911), a później wydano je drukiem w 1911 roku. Pisarz nawiązuje w utworze m.in. do historycznych wydarzeń, mających miejsce na kontynencie afrykańskim pod koniec XIX w. (powstanie sudańskie Mahdiego w 1885 roku, oblężenie Chartumu i śmierć generała Gordona) oraz do własnych doświadczeń podczas podróży po Afryce (1890 r.).
Pierwowzorem małej Nel Rawlison była Wanda Ulanowska – córka jednego z bliższych przyjaciół Sienkiewicza.
Powieść została dwukrotnie zekranizowana: przez Władysława Ślesickiego w 1973 roku i w 2001 roku przez Gavina Hooda.
„W pustyni i w puszczy” - czas i miejsce akcji
Akcja utworu toczy się w latach 1884 (kilka dni przed świętami Bożego Narodzenia) – 1885 (powstanie sudańskie pod dowództwem Mahdiego), w Afryce.
Trasa podróży bohaterów powieści przebiega między innymi przez: Port-Said, Kair, Medinet, Assuan (ominięty przez karawanę), Chartum, Omdurman, Faszodę, okolice jeziora Bassa-Narok, Mombasę.
„W pustyni i w puszczy” - motywy
Motyw podróży
Główny wątek utworu. Wielka podróż bohaterów obejmuje długą i niezwykle trudną trasę, wiodącą początkowo wzdłuż Nilu (Egipt), przez pustynię (Assuan, Omdurman), tropikalną puszczę i sawannę.
Wędrówkę Stasia i Nel można podzielić na dwie główne części: od porwania w Medinet do momentu uwolnienia się dzieci z rąk porywaczy (za Faszodą) oraz – od rozpoczęcia samotnej wędrówki do spotkania z rodzicami w Mombasie.
Dzieci napotykają na swej drodze wiele niebezpieczeństw. Doświadczają burzy piaskowej, przejeżdżają przez nieprzyjazny Chartum (po zdobyciu miasta przez derwiszy), zatrzymują się w Faszodzie ogarniętej epidemią febry. Muszą zmierzyć się z głodem, pragnieniem, dzikimi zwierzętami i masą innych zagrożeń, którym nie podołałby nawet dorosły (co podkreśla kapitan Glen po uratowaniu dzieci). Trasa jest długa, uciążliwa i pełna niespodzianek. Podczas swej wędrówki dzieci podróżują na wielbłądach, później przesiadają się na konie, na końcu do bohaterów dołącza słoń – King. Po uwolnieniu się z rąk Gebhra o trasie podróży decyduje Staś. Dzięki swojej wiedzy, radom Lindego (i Kalego) chłopcu udaje się obierać trasę tak, by podróżować przez miejsca względnie bezpieczne i jak najszybciej uzyskać pomoc.
Doświadczenia bohaterów można nazwać „wielką afrykańską przygodą” (choć, obiektywnie patrząc, trudno określić tym mianem porwanie, a potem samotną, bardzo niebezpieczną wędrówkę). Autor powieści starał się jednak stworzyć historię prawdopodobną i atrakcyjną dla młodego czytelnika.
Motyw przyjaźni
Pomiędzy 14-letnim Stasiem i 8-letnią Nel to także jeden z głównych wątków utworu. Staś kocha Nel jak własną siostrę. Jako starszy i bardziej doświadczony lubi przechwalać się przed dziewczynką swoją wiedzą. Po porwaniu jego zachowanie zmienia się diametralnie. Staś czuje się w duszy po trochu winny (niesłusznie uważa, że mógł zapobiec porwaniu), błyskawicznie dojrzewa do roli odpowiedzialnego opiekuna dziewczynki. Troszczy się o nią na każdym kroku, dbając by nie spotkała ją jakakolwiek krzywda ze strony porywaczy (rzuca się na Gebhra, który uderza Nel korbaczem). Dla niej zdobywa się na niezwykłe akty odwagi: próba kradzieży strzelby, praca przy budowie muru w Omdurmanie, wyprawa „ostatniej szansy” do nieznanego obozu po chininę dla chorej. Przyjaźń chłopca wyraża się poprzez codzienną troskę o zdrowie i życie dziewczynki. Nel odpłaca Stasiowi przywiązaniem i całkowity zaufaniem. Piękną sceną, potwierdzającą siłę przyjaźni (a nawet miłości) bohaterów, jest moment, w którym spragniony Staś oddaje dziewczynce ostatnie krople wody.
Motyw przyrody
Przygody bohaterów powieści odbywają się na tle bujnej afrykańskiej przyrody. Afryka, malowniczo opisana przez Sienkiewicza, łączy w sobie dzikie, bujne piękno i ekstremalne warunki klimatyczne. Dzieci uwielbiają podróże, ale nie spodziewają się, że doświadczą tak trudnej wędrówki. Ich „wielka przygoda” przekracza czyjekolwiek wyobrażenia o wyprawie przez kontynent afrykański. Pustynia przeraża małych bohaterów (sami cudem unikają zasypania w czasie burzy piaskowej). Puszcza jest równie niebezpieczna, ale za to piękna. Dzieci są pod wrażeniem kolorów, zapachów i wszechobecnej zieleni tropikalnej krainy. Znajdują schronienie w ogromnym baobabie, łowią ryby, jedzą owoce i mięso upolowanych zwierząt. Uczą się żyć i radzić sobie jak tubylcy (między innymi dzięki radom Kalego). Jednym z piękniejszych miejsc, do którego docierają bohaterowie, jest „góra Lindego” – płaskowyż wskazany przez umierającego Szwajcara. Oczywiście nie można zapomnieć, że dzika przyroda bywa zabójcza. Przekonuje się o tym chociażby Kali, pokąsany przez pszczoły, Nel po spotkaniu z gepardem czy Nasibu porwany przez goryla.
