Tendencje renesansowe w architekturze polskiej pojawiły się stosunkowo wcześnie, a to za sprawą Kallimacha (Filippo Buonacorsi), który przybył do Krakowa w 1470 roku. Kazimierz Jagiellończyk powierzył mu wychowanie swojego syna, Jana Olbrachta. Przebywający stale na Wawelu, włoski humanista propagował na polskim dworze nowe idee. Tak zaczął się pierwszy okres renesansu w polskiej architekturze, który trwał do 1550 r. Później, kiedy nowy styl się upowszechnił i zaczęły pojawiać się elementy manieryzmu, można wyodrębnić drugi okres (1550 – 1600). Wreszcie trzecie półwiecze architektury renesansowej naznaczone było manieryzmem i powoli wyłaniającymi się elementami baroku.
Architektura renesansowa w Polsce – I okres (1500-1550)
W 1502 roku rozpoczęto odbudowę części zamku na Wawelu, która uległa zniszczeniu w wyniku pożaru. Pierwsze prace prowadzono przy skrzydle zachodnim, tam od 1504 roku król zatrudnił Rosenberga. Późnej, już za panowania Zygmunta Starego, dzieło kontynuował Franciszek Florentczyk. Włoski rzeźbiarz już wcześniej pracował dla rodziny królewskiej, tworząc niszę nagrobną Jana Olbrachta. Zrezygnował wówczas z gotyckiego baldachimu na rzecz łuku triumfalnego na wzór antyczny.
 |
| Wawel (Wzgórze Wawelskie)/ fot. Arkadiusz Frankowicz |
Następcą Florentczyka w pracach na Wawelu był Bartolomeo Berrecci, a potem Benedykt z Sandomierza. Po skrzydle zachodnim przyszła kolej na skrzydło północne i wewnętrzny dziedziniec. Trzy skrzydła: zachodnie, północne i wschodnie służą celom mieszkalnym. Skrzydło południowe, zamykające dziedziniec, ma funkcję komunikacyjną. Skrzydła są trzypoziomowe. Na dolnych kondygnacjach zaplanowano pomieszczenia gospodarcze i komnaty mieszkalne. Najwyżej położone są komnaty reprezentacyjne. Dziedziniec ozdobiono polichromią i fryzem. Renesansowe akcenty widoczne są także w dekoracjach obramowań okien i drzwi.
Oprócz Wawelu wiele zamków zostało przebudowanych w tym okresie na renesansową modłę. I tak na przykład w zamku w Szydłowcu powstała pierwsza w Polsce loggia widokowa.
W latach 1531-1535 powstała katedra w Płocku, dzieło włoskich budowniczych: Bernardina Gianottiego i Jana Ciniego ze Sieny. Jest to przykład trójnawowej budowli kopułowej z transeptem, powstałej na wzór rzymskiego San Agostino. Jednak w tym okresie budownictwo sakralne sprowadza się raczej do niewielkich form, głównie kaplic przykościelnych. Przykładem takiej budowli jest Kaplica Zygmuntowska (1519-1533) zaprojektowana przez Berrecciego.
Architektura renesansowa w Polsce – II okres (1550-1600)
W tym czasie następuje upowszechnienie się stylu renesansowego, który dociera też do architektury mieszczańskiej. Jednak stopniowo coraz wyraźniej widać upodobanie do manieryzmu. Klasyczny styl cechował się prostotą konstrukcji, wyraźnym uporządkowaniem elementów architektonicznych, naciskiem na proporcje i harmonię. Teraz następuje powolne odejście od tych rygorów. Pojawia się bardziej wyszukane zdobnictwo, skomplikowane wzory, kontrasty.
W tej manierze wznoszone są ratusze (Szydłowiec, Zamość), kamienice, spichlerze (głównie nad Wisłą). Mieszczanie budują najczęściej dwukondygnacyjne domy z przejazdową sienią. Na parterze znajdowały się pomieszczenia gospodarcze, warsztaty, pracownie, kantorki, sklepy, na górze zaś była część mieszkalna.
Ślady manieryzmu nosi zamek w Płatkowicach, wzniesiony przez Ramfalda Talkenberga z Podskala, Zamek Królewski w Niepołomicach czy zamek w Baranowie Sandomierskim (projekt Santi Gucci).
W tym okresie odbudowano krakowskie Sukiennice. Zaprojektował je Jan Maria Padovano. Gotyckie zabudowania zastąpiła trójnawowa bazylika z bocznymi nawami, gdzie mieszczą się kramy. Budynek ma sklepienie kolebkowe z bocznymi lunetami, wpuszczającymi do środka światło.
 |
| Ratusz w Zamości/ fot. Maciej Ukleja |
Miastem w całości renesansowym jest Zamość, wzniesiony z inicjatywy hetmana Zamoyskiego na podstawie projektu Bernarda Morano. Plany miast idealnych były wówczas dość popularne, choć niewiele z nich zostało zrealizowanych. Zamość zaplanowany został na siedmioboku, w środku którego mieści się rynek główny i dwa pomocnicze. Ulice przecinają się pod kątem prostym. Całość jest dobrze przemyślana, symetryczna i otoczona fortyfikacjami. Budowane w latach 1579-1600 miasto było jednolite w swym renesansowym stylu: ratusz, kamienice, pałac Zamoyskich, kolegiata.
W Gdańsku z kolei architektura rozwija się pod wpływami niderlandzkimi. Powstają wówczas Bramy: Zielona (Hans Kramer) i Wyżynna (Willem van Blocke), Ratusz Staromiejski i Arsenał (Antonio van Obberghen).
Architektura renesansowa w Polsce – III okres (1600-1650)
To już schyłkowa faza renesansu w Polsce. W tym okresie następuje upadek stanu mieszczańskiego, co znacznie hamuje inicjatywy zabudowy miast. Rosną wpływy zakonu jezuitów także w sferze architektury, co przejawia się obecnością elementów baroku. Elementy dekoracyjne są coraz bardziej obfite, następuje zaburzenie symetrii i prostoty kompozycji. W tej konwencji powstają m.in.: Kościół Matki Boskiej Łaskawej ojców Jezuitów w Warszawie czy Kaplica Myszkowskich w Krakowie.